Varkensbloed en Nederland als seculier-christelijk thuis?

Door Ernst van den Hemel.

Een man gehuld in wat op een priestergewaad lijkt, besprenkelt een amateuristisch in elkaar gezet kruis met varkensbloed. Er wordt iets vaags ritueels geneuried en je hoort gelach op de achtergrond (illustratie 1).

Illustratie 1. Bron: @PegidaNederland

Tijdens een actie overdag versterkt een bekende Pegida woordvoerder met een megafoon het geluid van kerkklokken (zie illustratie 2).

Illustratie 2. Bron: @PegidaNederland

Dit filmpje is opgenomen op een veld in Enschede waar een moskee gebouwd gaat worden, en hiertegen protesteren actievoerders van Pegida.

Wat zien we hier? Allereerst is het een uiteraard een voorbeeld van een protestactie waarbij geprobeerd wordt afkeer van islam op provocatieve wijze duidelijk te maken. De keuze voor varkensbloed, een onrein dier in de islam, is er op gericht om te shockeren. Het gebruik van varkens past in een bredere serie acties en aanslagen, in Nederland en daarbuiten, waarbij varkenshoofden en varkensbloed gebruikt wordt om afkeer, angst en haat voor moslims uit te drukken. Het inzetten van varkens om religieuze minderheden te marginaliseren is op haar beurt weer onderdeel van een lange, gewelddadige geschiedenis in Europa.

Ik wil het in deze blogpost hebben over de verwijzing naar het christendom. Wat doen dat kruis en die geïmproviseerde kerk bij deze actie? Moeten wij als religiewetenschappers hier wat mee? Het kruis en de kerk lijken vooral gebruikt te worden als symbool voor een Nederland waarin geen ruimte voor de islam is. Verder lijkt het weinig met christelijke religie te maken te hebben. Het geheel lijkt eerder ludiek dan oprecht verbonden aan het christendom te zijn (laat staan dat het inzegenen met varkensbloed uiteraard geen christelijk gebruik is). Kortom, niets meer dan een smakeloze provocatie zou je zeggen. Toch is er meer aan de hand.

Seculier-christelijk Nederland?
Allereerst is het van belang om te noemen dat de fascinatie voor het christendom door islamkritische bewegingen niet nieuw is. Pegida Duitsland bijvoorbeeld noemt het christendom als de culturele wortel van het ‘abendland’. Bij de demonstraties van Pegida in Dresden, waar

Illustratie 3. Bron: Tagesspiegel.de

de actiebeweging begon, wordt een kruis meegedragen (illustration 3).

Maar ook in andere bewegingen speelt het christendom een rol bij het formuleren van afkeer van de islam. De PVV bijvoorbeeld noemt het christendom als belangrijk aspect van de culturele identiteit van het Westen en stelt voor om christelijke waarden van Nederland te beschermen. Op Twitter hoort de de PVV bij de partijen die het meest over religie twitteren. Nederland past daarmee in een bredere internationale ontwikkeling waarin middels woorden als ‘joods-christelijk’ over de culturele identiteit van het Westen gesproken wordt. Internationale voorbeelden vinden we bij partijen als UKIP, Vlaams Belang, de Deense Volkspartij, en het Franse Front National. Met de opkomst van nieuw-rechtse partijen is niet alleen islamofobie modieus geworden, verwijzingen naar het christendom en naar het belang van het behoud van de eigen religieus-culturele identiteit gaan daarbij hand in hand. Opvallend is dat, in toenemende mate, ook meer ‘mainstream’ politieke partijen dergelijk taalgebruik bezigen. De VVD, een liberale partij die seculiere waarden hoog in het vaandel heeft staan, noemt het christendom in toenemende mate als wortel van de seculiere, liberale Nederlandse identiteit. We zien politici als Halbe Zijlstra en Mark Rutte het opnemen voor de paaseitjes of de palmpasenstokken. Het CDA, bij monde van Sybrand van Haersma Buma, gaat prat op het feit dat de hedendaagse Nederlandse tolerante, seculiere waarden mogelijk gemaakt zijn door onze joods-christelijke cultuur. Al met al blijkt dat de drie huidige grootste partijen in het Nederlandse parlement, VVD, PVV en CDA regelmatig verwijzen naar het christendom als symbool voor de Nederlandse culturele identiteit. Zoals ik elders heb proberen aan te tonen, zijn alle drie deze partijen bereid om beleid te ontwikkelen om deze christelijke wortels te behouden.

It’s not a bug, it’s a feature
Vaak wordt in deze context met het christendom (of met ‘joods-christelijke wortels’) niet de religie bedoeld zoals die in kerken of in het woordenboek gedefinieerd wordt. Het gaat er hierbij vooral om om de culturele herkomst van het seculiere Westen (en een contrast met ‘de islam’) aan te geven. Wat deze christelijke wortels inhouden blijft vaak opvallend oningevuld. We zien bijvoorbeeld een keur aan seculiere waarden die verbonden worden aan een niet al te gedetailleerd religieus verleden (denk bijvoorbeeld aan Buma die tijdens de campagne stelde dat dankzij joods-christelijke waarden Nederland al ‘duizenden jaren’ door gelijkheid tussen man en vrouw gekenmerkt wordt). Deze leegheid leidt soms tot schertsende opmerkingen van onderzoekers of in de media. Maar ik zou zeggen dat het gebrek aan inhoud juist een belangrijk en effectief element van de retorische strategie is. Door open te laten hoe het christendom zich verhoudt tot de hedendaagse identiteit van Nederland wordt het mogelijk om allerhande waarden, thuisgevoelens en angsten te verbinden aan een stabiel en goed verleden. Vragen over wie er historisch gezien bij deze christelijke cultuur hoorde en wie niet, hoe we om moeten gaan met onenigheid over wat deze cultuur precies betekent, en wie bepaalt wat de betekenis van deze cultuur is worden niet gesteld en in plaats daarvan wordt geappelleerd aan een vanzelfsprekend thuisgevoel waar we het eigenlijk niet eens echt over hoeven te hebben. Kortom, ‘it’s not a bug, it’s a feature.’ 

Wat zegt dit nu over de actie van Pegida waar ik mee begon? Ook in het filmpje lijkt het christendom leeg te blijven en vooral als tegenhanger van ‘de islam’ naar voren gebracht te worden.   Deze actie moet volgens mij gezien worden tegen de achtergrond waarin het christendom voor veel politieke bewegingen als een vanzelfsprekend ‘thuisgevoel’ wordt geciteerd. Zowel door Pegida als door veel politici in Nederland worden verwijzingen naar het christendom gebruikt om een ‘autochtoon’ en bedreigd Nederland aan te geven. Kortom: net zoals het gebruik van varkensbloed een citaat is van een breder gedeelde praktijk en diepere geschiedenis, kan ook het kruis en de geïmproviseerde kerk van Pegida niet los gezien worden van ontwikkelingen in Nederland en daarbuiten. We zien dat het christendom ook in de mainstream media en politiek steeds vaker komt te staan voor een breed palet aan culturele onvrede. Hoe Pegida het christendom definieert is redelijk mainstream geworden.
Dit levert een aantal belangrijke vragen op: Wat voor effecten heeft het wanneer in steeds bredere kringen seculier Nederland als christelijk wordt gepresenteerd? Wat betekenen deze ontwikkelingen voor islamitische en christelijke geloofsgemeenschappen? Belangrijker dan dit soort acties op badinerende wijze afdoen als slechts smakeloze provocatie, is de vraag naar hoe identiteitsvorming en uitsluiting plaatsvindt rondom verwijzingen naar religie. En dat is volgens mij typisch een vraag voor religiewetenschappers.

Ernst van den Hemel is postdoctoraal onderzoeker aan het Meertens Instituut en docent aan de afdeling Religiewetenschap van de Universiteit Utrecht.