Religie, ethiek, en economie

Door Eric Ottenheijm.
In ons onderzoek naar parabels ontdekken we dat wat wij doorgaans zien als religieus en seculier hier vaak lastig is te onderscheiden en zelfs in elkaar overloopt. Een parabel is een ultrakort, realistisch verhaaltje waarmee een leraar een religieus probleem wil oplossen. Parabels bevatten dan ook geen sprookjesachtige elementen, al zijn ze niet waargebeurd. Meestal ontlenen ze hun stof aan het dagelijkse leven. Maar er zijn parabels waar iets geks gebeurt. Zo verhaalt een beroemde parabels van Jezus, de Barmhartige Samaritaan, over een man die afdaalde van Jeruzalem naar Jericho (Lukas 10:30-37) en die, door rovers overvallen, half dood langs de kant van de weg bleef liggen. Achtereenvolgens passeren een Leviet en een priester, beiden professionals in de Tempel in Jeruzalem. Zij gaan zonder ingrijpen of commentaar verder. De derde die passeert is notabene een Samaritaan, lidmaat van een volk dat op gespannen voet leefde met de Joden. Jezus waarschuwt zijn leerlingen dorpen en steden van Samaritanen te mijden (Lukas 9:52-56; vgl. Mattheüs 10:5!), hij deelde in die afkeer. Maar het is uitgerekend deze man die helpt: hij giet olie en wijn op de wonden van de man, brengt hem op zijn ezel naar een herberg en laat hem daar, onder vooruitbetaling, over aan de zorgen van de herbergier. Met dit verhaaltje wil Jezus uitleggen wie naaste is in het Bijbelse gebod “Heb je naaste lief als jezelf’ (Leviticus 19:18): de Samaritaan bleek naaste te zijn voor de man die op de grond lag (vgl. Lukas 10:25-29 en 37). Je kunt een naaste pas definiëren als je eerst zelf naaste kunt zijn voor iemand die jouw hulp nodig heeft. Maar Jezus roept religieuze beelden op: een priester en een Leviet, op weg vanuit de Tempel in Jeruzalem. Blijkbaar wil de parabel hier aanzetten tot kritisch denken over religie zelf. En ofschoon Jezus de Tempel niet afwijst (de evangelist Lukas spreekt daar met veel respect over!) is wel duidelijk dat hier scherpe kritiek klinkt op haar representanten: juist zij hadden beter moeten weten.

Afbeelding: ‘Meester van de Barmhartige Samaritaan’, 1537, Rijksmuseum Amsterdam. De voorbijgaande priester rechts is afgebeeld met tonsuur, als een middeleeuwse monnik, maar de Samaritaan als een Turkse (?) Moslim!

De parabel kritiseert zo institutionele religie in naam van een religieuze kernwaarde. Een vergelijkbare kritiek klinkt in een parabel van de Rabbijnen. De tweede-eeuwse leraar Rabbi Eliëzer ben Jacob vraagt zich af hoe een mens kan spotten met God, zoals Psalm 10:3 suggereert:

Een man stal een hoeveelheid tarwe, hij maalde dat tot meel, bakte er brood van, haalde er de challa af, en gaf het te eten aan zijn kinderen. Hoe zou zo iemand de zegen over het brood kunnen zeggen? Dan is het geen zegen maar een vloek! Over zo iemand is gezegd: “De boze spot met de Eeuwige” (Psalm 10:3). (Tosefta, Sanhedrin 1:2).

De teneur van het verhaaltje: de man houdt zich aan alle voorschriften van de religie: hij haalt challa af, een deel van het meel dat je offerde aan de Tempel; hij kan ook de traditionele zegenspreuk over het brood uitspreken, maar dat alles is geen garantie, integendeel! Rituelen kunnen namelijk niet recht maken wat krom is, of onrechtmatig verkregen bezit witwassen. Dan wordt zegen tot vloek en religie tot leugen. De parabel biedt in haar exegese van de Psalmtekst subtiele kritiek op de rituele vorm (waaraan de Rabbijnen elders zeer hechten) wanneer die is losgekoppeld van de moraliteit van economie. Vroom handelen is ondergeschikt aan het Bijbelse beginsel “U zult niet stelen” (Exodus 20:15). De Rabbijnen baseren zich daarvoor op het Hebreeuwse werkwoord in Psalm 10:3, dat zowel ‘stelen’, ‘spotten’, als ‘brood breken en zegenen’ kan betekenen. O ja, let even op de context van het aangehaalde Psalmvers: “De boze pocht op zijn plannen, juicht om zijn woekerwinst.” Linksom of rechtsom, gestolen goed gedijt niet.

Meer weten over parabels en over ons onderzoeksproject? Kijk op www.parabelproject.nl

Eric Ottenheijm.

Afbeelding: Tussen Jeruzalem en Jericho bevindt zich de Khan Al Ahmar, sinds de Byzantijnse periode gezien als de locatie van het verhaal van de Barmhartige Samaritaan. Nu bevindt zich er een museum gewijd aan de parabel en haar context. Meer hierover op onze website.