De Moslim Broederschap als islamitische samenzwering

Samenzweringstheorieën zijn van alle tijden. Je zou ze kunnen definiëren als pogingen van ongeïnformeerde mensen om ingewikkelde problemen op een simplistische manier te duiden, waarbij ze kwaadaardige motieven toeschrijven aan één of meerdere betrokkenen. In plaats van zich te verdiepen in complexe kwesties en zich een genuanceerd oordeel te vormen is het vaak gemakkelijker om mensen die men niet goed kent de schuld te geven van problemen die men niet begrijpt. Een geliefd doelwit van samenzweringsdenkers zijn religieuze genootschappen of zelfs hele godsdiensten. Klassieke voorbeelden hiervan zijn de vrijmetselaars en de joden, die vaak verweten is dat ze in het geheim streven naar totale wereldheerschappij en meer van zulk soort onzin.

Het streven naar wereldheerschappij wordt ook de islam nog wel eens verweten, waarbij dan vaak naar de Moslim Broederschap verwezen wordt. Deze groep, die in 1928 in Egypte is gesticht door Hasan al-Banna (1906-1949), richt zich op prediking, sociale activiteiten en politiek activisme op islamitische grondslag. Niet alleen wordt de Broederschap soms verweten dat ze allerlei gewelddadige groepen als al-Qaida en de Islamitische Staat (IS) heeft voortgebracht, maar de organisatie krijgt – ironisch genoeg – soms ook het verwijt dat ze juist op vreedzame manier streeft naar het infiltreren van de macht in allerlei landen. In deze blog post wil ik bekijken hoe de Jordaanse afdeling van dit zogenaamde wereldwijde complot van de Moslim Broederschap het er vanaf brengt.

Verdeeldheid
Nadat de Jordaanse tak van de Moslim Broederschap in 1945 werd opgericht genoot die aanvankelijk nauwe relaties met het regime. Men had gezamenlijke vijanden en het regime tolereerde de Broederschap, terwijl deze organisatie loyaal was aan het Jordaanse koningshuis. De relatie begon echter scheurtjes te vertonen toen er voor het eerst sinds de oorlog met Israël van 1967 weer verkiezingen werden gehouden in 1989. De gezamenlijke vijanden van de Broederschap en het regime waren inmiddels verdwenen en de Moslimbroeders waren zich mede als gevolg daarvan meer en meer op de Jordaanse politiek gaan richten. Toen de Broederschap in 1989 meer dan een kwart van de zetels won, ging de organisatie dan ook echt oppositie voeren, tot verbijstering van het regime.

Deze nieuwe houding van de Moslim Broederschap schokte niet alleen het regime, maar bracht ook verdeeldheid binnen de eigen gelederen teweeg. Waar diverse politieke visies binnen de organisatie tot 1989 konden bestaan zonder dat ze tot uiting kwamen in de praktijk, zorgden de verkiezingen ervoor dat de Broederschap nu kleur moest bekennen: waren ze nog steeds loyaal aan het regime en in hoeverre steunden ze het beleid van de koning? De verschillende antwoorden die Moslimbroeders op deze en andere vragen gaven waren bepalend voor het beleid van de organisatie en verdeelde de leden in zogenaamde “haviken”, die zeer kritisch waren over het regime en diens beleid, en “duiven”, die veel regimegezinder waren.

Afsplitsingen
De toenemende onderdrukking van de Moslim Broederschap door het regime leidde tot slechtere relaties tussen de twee en resulteerde er in 1997 in dat sommige Moslimbroeders hun lidmaatschap opzegden toen de organisatie de verkiezingen van dat jaar boycotte. Enkele jaren daarna splitste een groep ontevreden leden zich af en richtte een nieuwe partij op – de Islamitische Centrumpartij – die het regime veel beter gezind was. Als gevolg van deze afsplitsingen kregen de “haviken” geleidelijk de overhand in de Moslim Broederschap en bleef een organisatie over die minder geneigd was samen te werken met het regime. De Broederschap boycotte daarom in 2010 en 2013 opnieuw de verkiezingen.

Hoewel de verkiezingsboycots brede steun genoten binnen de Moslim Broederschap, gold dat veel minder voor de algemene anti-regime houding die van veel “haviken” uitging. Daarnaast zagen de “duiven” hun invloed binnen de organisatie zienderogen afnemen. Tenslotte beklaagden ze zich over de prioriteiten van de “haviken”, die zelf vaak van Palestijnse afkomst waren en zich volgens de “duiven” te weinig bekommerden om het lot van Jordanië zelf. Als gevolg hiervan ging een deel van de “duiven”, onder leiding van een oud-leider van de Moslim Broederschap, in 2014 proberen van binnenuit de organisatie te hervormen. Men deed dit echter zodanig los van het centrale leiderschap dat dit al gauw een interne couppoging leek en de groep zich afsplitste.

Wil de echte Moslim Broederschap opstaan?
Inmiddels hadden zich dus al twee substantiële groepen afgescheiden van de Moslim Broederschap. Daar bleef het echter niet bij. In 2012 werd door enkele Moslimbroeders namelijk het Nationale Initiatief tot Opbouw gestart. Dit plan streefde naar sociale en politieke hervormingen met een breed maatschappelijk draagvlak. Hoewel de Moslim Broederschap inhoudelijk geen bezwaar had tegen dit initiatief, was men sceptisch: was dit wellicht een slinkse poging om de Moslim Broederschap te overschaduwen? Ondanks bemiddelingspogingen van diverse “duiven” die nog wel bij de Broederschap zaten, werden de oprichters van het initiatief ontslagen.

Het ontslag van deze leden zette bij veel overgebleven “duiven” zoveel kwaad bloed dat zij eind 2015 met honderden tegelijk hun lidmaatschap van de Moslim Broederschap opzegden en later een nieuwe islamitische politieke partij oprichtten. Ondertussen waren de eerder afgesplitste “duiven” en de ontslagen oprichters van het Nationale Initiatief tot Opbouw samengekomen en richtten zij een geheel nieuwe Moslim Broederschap op. Omdat het regime een steeds slechtere relatie genoot met de oorspronkelijke Broederschap en het beweerde dat deze organisatie geen vergunning had, besloot de staat de nieuwe Broederschap te erkennen en de oude te verbieden.

Samenzwering?
Het hele idee dat de Moslim Broederschap op de ene of andere manier – over een periode van negentig jaar en verdeeld over diverse landen – een gezamenlijk front vormt dat concrete wereldheerschappij nastreeft was altijd al bizar. De Moslim Broederschap in Jordanië onderstreept dit. Door de enorme verdeeldheid in eigen gelederen (uitgebuit door het regime) zijn er nu twee Broederschappen (waarvan één verboden) en een hele serie aan islamitische partijen die zijn afgesplitst van de moederorganisatie. De suggestie dat de Moslim Broederschap de voorhoede vormt van een islamitisch complot wordt hierdoor nog absurder dan hij al was. Als de Moslimbroeders werkelijk een samenzwering vormen, dan zijn ze behoorlijk slecht in samenzweren.

Joas Wagemakers is Universitair Docent Islamwetenschap & Arabisch.