De Heer zit weer op Solder

Er tekende zich een begin af van iets zeldzaams: een opstand van buurtbewoners, historici, erfgoedliefhebbers, religiewetenschappers en volk van nog veel meer pluimage. Zij zouden licht werpen op een kennelijk onvoldoende bekend effect van de reformatiegeschiedenis: de langdurige achterstelling van katholieken, met in het kielzog van deze aandacht de verhalen van religieuze minderheden als de dopers en de remonstranten.

Het Amsterdamse Fonds voor de Kunsten (AFK) had het Museum Ons’ Lieve Heer op Solder begin augustus geen subsidie toegekend voor de komende vier jaar. De aanvraag die dit museum had ingediend om subsidie te verwerven was op zichzelf goed genoeg bevonden, maar de pot was leeg, het geld was op. Gewoon pech dat een klein museum als dit met sluiting wordt bedreigd?

Ik had de ruimte van dit blog willen benutten om het behoud van dit erfgoed te bepleiten. Maar het hoeft niet meer; het museum is ondertussen al gered. De gemeente Amsterdam, al dan niet onder de indruk van de bijna 16.000 ondertekenaars van een petitie, heeft sluiting van dit museum voorkomen. De voorgestelde oplossing is dat Ons’ Lieve Heer op Solder wordt toegevoegd aan de Amsterdamse Basisinfrastructuur (Amsterdamse Bis) 2021-2024 als instelling op naam. Dat vergt nog wat schuiven met budgetten, maar laten we aannemen dat dit een kwestie van uitvoering is.

‘Houd de Heer op Solder’, heette de petitie. Dat lijkt nu gelukt, de Heer zit weer op Solder. Jammer eigenlijk, want het was juist interessant dat de Heer plotseling niet zo zeker was van die plaats. Hij of Zij kwam opeens met kracht die schuilkerk uit. De handtekeningen kwamen tot van ver buiten Amsterdam en die kwamen – als je het kerkelijk bekijkt – uit zeer diverse hoek.

Is de noodzaak van een verhaal over de positie van katholieken in de Nederlandse geschiedenis nu komen te vervallen? Over hoe zij sinds de alteratie (simpel gezegd de vertaling van de reformatie in een politieke machtswisseling) niet alleen in hun godsdienstoefening, maar ook in wat we nu burgerrechten noemen, fors werden beperkt? Over hoe ze daar wegen in zochten om zich toch een plaats te verwerven, voor hun godsdienstoefening en in hun maatschappelijke rol? Over of daarin parallellen te ontdekken zijn met de strategieën van achtergestelde groepen van nu? Of volstaat een aanbeveling om dat verhaal in Ons’ Lieve Heer op Solder zelf te gaan vernemen?

Tot slot een opmerking over het criterium diversiteit dat in de aanvragen voor het AFK zoveel gewicht wordt toegekend. Er was discussie over of dit museum in de beoordeling van het AFK op dat punt mogelijk als wat zwak(ker) was beoordeeld, maar ik volg de lezing dat dit punt niet al te scherp was aangezet. Maar wat verstaat het AFK onder ‘divers’? Dit museum staat niet op zichzelf, maar vormt een verhaal over tolerantie en intolerantie samen met in elk geval de Oude Kerk en de Sint Nicolaas basiliek. Die drie zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. De katholiek Jan Hartman die in zijn huis de schuilkerk had weten te bouwen, werd op 25 april 1668 begraven in de Oude Kerk, onder luid en drie uur durend klokgelui voor zijn zieleheil van de kerk die in protestantse handen was; aldus Herbert van Hasselt, oud-directeur van de Oude Kerk (in een bericht op Facebook, 17 augustus). Na de bouw van de Sint Nicolaas basiliek (1887) werd de schuilkerk Ons’ Lieve Heer op Solder als plaats van samenkomst voor de mis overbodig en werd een museum. Een van de donoren die daar destijds aan bijdroeg, mocht niet bij de opening ervan zijn, want die was protestant.

De religieuze diversiteit binnen het christelijk spectrum is tegenwoordig niet het meest aangelegen thema als het om diversiteit gaat, maar de Nederlandse geschiedenis is onbegrijpelijk als je de positie van al die richtingen en hun onderlinge verhoudingen niet kent. Het gaat om concrete gemeenschappen, elk met hun (beperkingen in) rechten. De sporen van dominantie van de ene over de ander kunnen ook uit de (kerk)gebouwen en hun onderlinge infrastructuur worden afgelezen.

Het AFK heeft binnen de eigen beoordelingskaders gewoon de criteria toegepast. Maar had er niet een belletje moeten rinkelen dat het verhaal van dit kleine museum samen met de omringende andere gebouwen en hun gemeenschappen, inhoudelijk over diversiteit gáát? Het is geen dode geschiedenis. Ook de huidige gemeenschappen van deze plaatsen weten heel goed dat ze naar elkaar verwijzen. Ze zijn gastvrij naar elkaar, in een vrijheid waar enige eeuwen voor nodig waren om die te verwerven.

Maar goed, de rust is voorlopig weergekeerd en de Heer zit weer op Solder.

Elza Kuyk (e.kuijk@uu.nl) doet als buitenpromovenda onderzoek naar meervoudig gebruik van kerkgebouwen, waaronder de Oude Kerk in Amsterdam. Het onderzoek maakt deel uit “Religious Matters in an Entangled World”, project “Buildings”,  dat onder leiding staat van prof. dr. Birgit Meyer. https://religiousmatters.nl/religious_theme/buildings/.