Ramadan in lockdown

Het is april 2021 en dat betekent dat de maand Ramadan is begonnen. In deze blog blikken we terug op de Ramadan in 2020, die samenviel met de eerste ‘intelligente lockdown’ in Nederland. Hoe hebben Nederlandse moslims de vastenmaand destijds beleefd? En wat zegt dit in bredere zin over de manier waarop religie verandert tijdens een pandemie?

Om op deze vragen een antwoord te vinden, heeft Pippi Kragtwijk een diverse groep van zeven moslims geïnterviewd. Op de vraag hoe zij de vastenmaand normaal gesproken doorbrengen, antwoordden alle respondenten dat zij de Ramadan zien als een tijd voor bezinning. Zij proberen te onthaasten en zichzelf een ‘spirituele boost’ te geven, zoals één van de respondenten het noemde. Sommigen van hen brengen iedere avond meerdere uren in de moskee door. Daarnaast hebben zij onder normale omstandigheden veel sociale activiteiten. Zij organiseren thuis grote familiediners, bezoeken vrienden of familieleden voor de iftar, of maken een praatje met mensen in de moskee tussen de gebeden door.

Deze sociale ontmoetingen, alsook de mogelijkheid om regelmatig naar de moskee te gaan, werden diep gemist in het jaar 2020 – zowel door mannen als door vrouwen. Een mannelijke respondent legde uit dat de hele structuur van de Ramadan voor hem wegviel:

Je had een bepaald ritme ook. Je vast, je gaat eten en dan in de avond naar de moskee. Je komt daar mensen tegen, je gaat bidden, je praat. […] Het is allemaal vanzelfsprekend en dat wordt dan ineens weggenomen.

Meerdere respondenten gaven aan dat wanneer zij bepaalde gebeden thuis opzegden, dit niet hetzelfde voelde als in de moskee. Een jonge vrouw gaf aan dat zij vooral het gezamenlijke nachtgebed in de moskee miste:

Na het eerste hoofdstuk van het gebed, dat is altijd Surat Al-Fatiha, dan zeggen de mannen altijd tegelijk ameen en dat is echt heel mooi. Dat geeft rillingen. Je voelt de eenheid die mensen kunnen vormen voor God. Dat heb ik dit jaar veel minder ervaren, want zo’n gebed doe je dan echt met heel veel mensen. En ja, dan is de moskee vol, drie etages.

In een poging om online alternatieven te bieden, organiseerden verschillende moskeeën livestreams van gezamenlijke gebeden (uitgevoerd door een kleine groep gelovigen op locatie), online benefietavonden, lezingen over de islam, of talkshows.

Veel respondenten hadden verdriet over het feit dat zij niet met de hele familie bij elkaar konden komen voor de iftar. Deze sociale bijeenkomsten waren niet alleen belangrijk voor hun emotionele welzijn, maar gaven ook een gevoel van spirituele voldoening. Een vrouw zei:

Het was de eerste Ramadan waarbij de familie niet heeft meegegeten. Dat is heel belangrijk en groot. Ik en mijn man, iedereen zei hetzelfde: ‘Dit voelt niet als Ramadan. Helemaal niet. We zijn niet blij als we alleen eten.’

Hoewel verschillende Nederlandse kranten berichtten over Zoom-iftars, hoorden de respondenten nauwelijks iets over online iftars in hun eigen omgeving. Zij namen er zelf ook niet aan deel. Een man zei:

Wat ga je dan doen? Laten zien dat je soep aan het drinken bent? Nee, dat werkt niet.

Sociale contacten bleven grotendeels beperkt tot WhatsApp berichten, telefoongesprekken, en ontmoetingen met vrienden buiten op straat.

Ondertussen probeerden de respondenten zich in 2020 meer dan voorheen te richten op vormen van aanbidding die zij thuis in hun eentje konden uitvoeren, zoals koranverzen reciteren, uitgebreid reflecteren op deze verzen, of smeekbeden verrichten. Ook probeerden zij meer tijd te nemen voor de vijf dagelijkse gebeden en zich daarbij beter te concentreren. Nieuwsberichten suggereerden dat moslims meer tijd hadden voor bezinning door het gebrek aan sociale activiteiten. Voor sommige respondenten pakte dit goed uit. Een mannelijke respondent en zijn echtgenote brachten de avonden samen door terwijl ze uit de koran lazen. De man legde verzen uit aan zijn vrouw, die geen Arabisch sprak. In dit soort gevallen leidde de versobering van de Ramadan tot een meer geïndividualiseerde vorm van vroomheid.

Veel respondenten raakten echter teleurgesteld in zichzelf. Het lukte hen uiteindelijk niet om zoveel tijd vrij te maken voor aanbidding als ze eigenlijk hadden gewild. Vervolgens voelden zij zich schuldig. Een vrouw zei:

Ik had op een gegeven moment wel dat ik in de stress schoot. Dat ik dacht: ik ben uit m’n doen. Wat heb ik eigenlijk wel aan extra aanbidding gedaan en wat niet? […] Dus ja, emotioneel begon ik wel aan mijzelf te twijfelen van: je houdt van God, je doet heel veel voor God maar is dit alles wat je eruit kon halen. Zelfs nu dat je thuis zit?

Het lijkt erop dat zij hoge doelen voor zichzelf stelden, die zij vervolgens niet konden behalen – zeker niet in hun eentje thuis, zonder de stimulerende omgeving van een moskeegebouw, de mogelijkheid om het gebed gezamenlijk te verrichten en de ontmoetingen met gelijkgestemden.

De ervaringen van de respondenten laten zien hoe de materiele, sociale en spirituele dimensie van religie met elkaar vervlochten zijn. De noodgedwongen versobering van de Ramadan werd over het algemeen beleefd als een frustrerende ervaring en verminderde het gevoel van spirituele voldoening. Hoe moslims dit jaar de vastenmaand ervaren, is een mogelijk onderwerp voor toekomstig onderzoek.

Deze blog is geschreven door Margreet van Es en Pippi Kragtwijk op basis van Kragtwijks Masterscriptie ‘Ramadan in 2020: Een traditie in het nauw’. Pippi Kragtwijk behaalde in januari 2021 haar Master ‘Religie en Samenleving’ aan de Universiteit Utrecht. Haar scriptieonderzoek werd begeleid door Margreet van Es.

Foto van Naim Benjelloun.