Walter Benjamin en het islamitische paradijs

De Duitse filosoof en cultuurcriticus Walter Benjamin (1892-1940) koesterde een passie voor prentenboeken. Hij was in bezit van een grote collectie en schreef er vaak over. Het fascineerde hem hoe kinderen naar prenten kijken en hoe volledig zij zich erin kunnen verliezen. “Het is niet alsof de dingen uit de pagina’s naar voren treden voor het beeldvormend kind,” mijmerde hij. “Eerder is het zo dat het kind de pagina’s binnendringt als een wolk, verzadigd door de kleurenglans der afbeeldingen.”

Benjamin vergeleek het vermogen van kinderen zich middels het bezien van afbeeldingen in een andere wereld te verplaatsen met de spirituele bekwaamheid van bepaalde religieuze mensen. “Het kind, met het geïllustreerd boek voor zich, maakt de kunst van volmaakte taoïsten waar: het zegeviert over de bedrieglijke oppervlakte, en door kleurrijke weefsels en bont decor betreedt het een podium waar het sprookje leeft.”

Islamitisch paradijs

Toen ik onlangs dit citaat tegenkwam moest ik meteen aan het islamitische paradijs denken. Of, om precies te zijn: aan een uitspraak (hadith) die aan de profeet Mohammed toegeschreven is. In die uitspraak – eigenlijk een uitgebreid verhaal – gaat het over wat er vrijdags in het paradijs gebeurt.

Op vrijdag, aldus de Profeet, krijgen de zaligen in de eeuwige tuin God te zien. Op Zijn troon zittend, daalt Hij neer uit de bovenste laag van de hemel, omringd door engelen. De gelovigen, die rondom op duinen zitten te kijken, worden door Hem toegesproken en daarna is er gezang en muziek, ten gehore gebracht door de engelen en door koning David, die op zijn lier speelt. Als het concert voorbij is, stuurt God de gelovigen naar de marktplaats in de hemel, waar zij boodschappen mogen doen.

Het beeld binnengaan

Hier valt al het een en ander over te zeggen, maar nu gebeurt in het verhaal iets wat mij dus aan Benjamin doet denken. Op de hemelse marktplaats is er geen handel, geen in- en verkoop; er wordt immers niet gewerkt in het paradijs. In plaats daarvan zijn er beelden in de etalages van de winkels, “en als de zalige naar zo’n beeld verlangt, gaat hij die binnen.” Hoezo, hij gaat het beeld binnen?

Laat ik hier meteen aan toevoegen dat we het niet over een marginaal verhaaltje hebben dat niemand in de islamitische wereld belangrijk acht. Vermaarde geleerden als al-Tirmidhi, Ahmad ibn Hanbal (9e eeuw) en Ibn Qayyim al-Jawziyya (14e eeuw) beschouwden deze hadith als een authentieke uitspraak van de Profeet. Zij hebben hem dan ook overgeleverd aan navolgende generaties. Moslimgeleerden hebben door de eeuwen heen hun best gedaan om de uitdrukking “hij gaat het beeld binnen” uit te leggen. Veelal opperden ze dat de zaligen zich bepaalde aspecten van de tentoongestelde beelden eigen maakten. Het ging dan om een mooi lichaam, kleurrijke kleren of zelfs vleugels.

Zaligheid

Maar misschien geeft juist Benjamin ons de sleutel voor het goede begrip van de uitdrukking. Zaligheid: middels de kracht van verbeelding door de oppervlakte van de verschijnselen doordringen tot een diepere dimensie. Ik was in ieder geval blij de passage van Benjamin gevonden te hebben. Het leek mij een mooie dwarsverbinding tussen een klassiek-islamitisch motief en de moderne literatuur. Dit is niet iets waar ik in een wetenschappelijke publicatie over zou schrijven. In een blogpost kan het echter wel, dacht ik.

Toen ik Benjamin las schoot me nog iets te binnen dat ook met het hiernamaals te maken heeft: zijn schitterende grafmonument in Portbou, op enkele kilometers van de grens van Spanje met Frankrijk gelegen. In Portbou heeft Benjamin, op de vlucht voor de nazi’s, zelfmoord gepleegd. Hij zag geen ander uitweg meer. Het grafmonument is deze uitweg: door de aarde heen voert een trap naar beneden, naar de Middellandse Zee. Als je erin kijkt, zie je in de verte de zachte golven in de baai van Portbou. Je gaat het beeld binnen, naar het podium waar het sprookje leeft.

Christian Lange is hoogleraar Arabische en Islamitische Studies, Universiteit Utrecht, directeur van de landelijke onderzoekschool voor islamstudies (NISIS), en lid van de KNAW. Zijn meest recente boekpublicatie (als mede-redacteur) is The Orient in Utrecht: Adriaan Reland (1676-1718), Arabist, Cartographer, Antiquarian and Scholar of Comparative Religion, zie https://brill.com/view/title/60094.

Afbeelding: Walter Benjamins grafmonument (Wikimedia Commons)