Mobiele monniken

Een foto van iemand met een mobieltje in de hand: geweldig misschien begin jaren ’90, maar nu zal het niemand boeien. Als er op straat niemand mee rondloopt, dat is pas wonderlijk. Je krijgt een vreemd gevoel dan: je weet dat er iets niet klopt, maar wat? Toch is er een categorie mensen die vaak zo wordt geportretteerd, alsof het heel uniek is: monniken uit Azië in gekleurde gewaden.

Religieus analfabetisme

Zo’n beeld vinden mensen leuk vanwege de spanning die ze denken dat er is tussen religie, in dit geval boeddhisme, en moderniteit. Een monnik is dan religieus bij uitstek, een soort ‘beroeps-religieus’. Dat zou niet echt in deze moderne tijd passen. Dat idee komt natuurlijk door de visie die er in seculariserende landen bestaat over religie. Maar misschien komt het nog meer nog door de onwetendheid erover. In de religiewetenschap heet dit ‘religieus analfabetisme’.

Want wat denken mensen eigenlijk bij die bellende monniken? Dat ze hun zieke vader bellen, die misschien zorg nodig heeft? Als je dat zou weten zou het pas echt iets vertellen over religie vandaag de dag. Misschien bellen ze hun ex-vriendin. Of ze zijn actie aan het voeren voor hun klooster, waar tegenwoordig niet genoeg donaties binnenkomen. Het kan zijn dat de monnik een beroemde acteur uit Los Angeles vraagt te helpen in de strijd voor Tibet?

Of misschien is het helemaal niet zo heilig. Wellicht is de monnik iemand aan het opstoken tegen de Rohinyas in Myanmar. Misschien plant hij een opstand voor een boeddhistisch Sri Lanka? Wellicht bellen ze hun begeleider van de Alcoholics Anonymous. In sommige landen is het klooster namelijk een plek om na je afkicken nog een tijd te wonen. Mogelijkheden te over…

Geleefde religie

In de religiewetenschap is er steeds meer aandacht voor wat hedendaags boeddhisme echt is. De term hiervoor is de ‘geleefde religie’. Aanvankelijk dacht men daarbij wel dat modern boeddhisme gelijk stond aan westers boeddhisme en westerse invloeden, zoals technologie. De idee was dat westerlingen het boeddhisme up to date maakten toen ze het in Noord-Amerika en Europa toe gingen passen. Maar dat klopt niet. Verschillende boeddhisten in Azië zijn zelf hun religie gaan hervormen om die nieuwe relevantie te geven. Een mooi voorbeeld is Thich Nath Hanh, een Vietnamese monnik die streed voor vrede maar ook de mindfulness heeft heruitgevonden.

De wetenschapper David MacMahan heeft een theorie ontworpen die helpt om te begrijpen wat er uniek is aan ‘modern boeddhisme’. Dat is interessanter dan het gebruik van mobieltjes. Het is dat men vanaf de twintigste eeuw nieuwe manieren van spreken en denken gebruikt om de traditie te ontwikkelen. Dat waren de belangrijke ‘discoursen’ van moderniteit. Hieronder vielen bijvoorbeeld de wetenschap en het rationalisme, de psychologie en het sociaal-politiek activistisch discours. Boeddhisme zou bijvoorbeeld een rationele religie zijn, omdat je niet in een god hoeft te geloven. Het zou ook romantisch zijn in de zin dat het dicht bij de natuur stond.

Wat de psychologie betreft: als je een beetje gelukkig wilt zijn, moet je niet te veel piekeren over dingen, dat wist de Boeddha al in de vijfde eeuw voor onze jaartelling. Moderne hervormers zagen het boeddhisme als de manier naar een psyche in balans. Bijzonder aan het discours van de psychologie was trouwens dat die op haar beurt, vooral in de een-en-twintigste eeuw, ook veel van het boeddhisme overnam.

Schrappen

Dit spreken en denken over de eigen boeddhistische traditie in nieuwe discoursen heeft allemaal effect gehad op het boeddhisme als traditie. De kanten in het boeddhisme die minder goed bij de moderniteit passen schrapte men soms gewoon. In andere gevallen bestempelde men ze als verkeerde interpretaties. Toch bleven de kanten van boeddhisme die niet zo bij de moderne discoursen pasten ook bestaan.

Overigens trekken veel boeddhisten zich daar niet al te veel van aan. Die leven hun moderne levens en branden op de pleinen van de tempels in China gewoon hun wierook als ze steun of geluk nodig hebben. Of ze vragen in Thailand als ze gaan trouwen of er wat monniken bij kunnen komen zitten voor goed karma. En als ze advies nodig hebben bellen ze tegelijk misschien wel eens een monnik of non, die nog echt veel van de religie weet, en die dankzij de mobiele telefoon ineens een stuk toegankelijker is geworden.

Annewieke Vroom, docent aan het Departement Filosofie en Religiewetenschappen aan de Universiteit Utrecht, gespecialiseerd in contemporaine geleefde religie, met name boeddhisme. Afbeelding: screenshot van Google afbeeldingen, 8 maart 2023.