(Waarom) Lijkt Conchita Wurst op Jezus?

Door Mariecke van den Berg.
In 2014 zagen bijna 200 miljoen televisiekijkers uit heel Europa hoe de Oostenrijker Tom Neuwirth het Eurovisiesongfestival won met zijn alter ego ‘Conchita Wurst’, ook wel bekend als ‘de vrouw met de baard’. Jammer dat we niet gewonnen hebben, schreef een Zweedse journalist mistroostig (Zweden werd derde). Maar ja: hoe hadden we het ook kunnen winnen van een Jezus in een jurk? Zweden was lang niet het enige land waar men vond dat Conchita op Jezus lijkt. Maar waarom eigenlijk? En waarom werd die overeenkomst in sommige landen een probleem gevonden?

Niemand weet hoe Jezus er precies uit heeft gezien. Toch hebben we allemaal een bepaald beeld van hem. In Westerse landen denken veel mensen bij Jezus aan een John Lennon-achtige figuur. Een hippie met lang haar in een scheiding, een baardje en vriendelijke ogen. Een combinatie van iets vrouwelijks en iets mannelijks. Niet zo gek dus dat veel mensen bij Conchita aan Jezus moesten denken.
Religiewetenschapper David Morgan heeft uitgelegd dat dit beeld van Christus ontstaan is in het protestantisme van de twintigste eeuw. In die tijd benadrukte men vooral dat Jezus je vriend was: een vriendelijke vriend aan wie je alles kon toevertrouwen. Het beeld van de goedige, jonge baardmans paste daar goed bij.

En hoewel men wel geprobeerd heeft om daar andere beelden van Jezus tegenover te zetten (een meer “gespierde” Jezus bijvoorbeeld) is het toch nooit echt gelukt om een Jezus te introduceren die ook zo vanzelfsprekend ‘Jezus’ is.

In veel West-Europese landen vonden mensen de gelijkenis tussen Conchita en Jezus nog wel grappig, maar in veel Oost-Europese landen konden in elk geval de kerkelijke leiders er niet om lachen. Door hen werd Conchita vooral als een voorbeeld van blasfemie, van heiligschennis gezien. Patriarch Irinej van de Servisch-Orthodoxe kerk gaf Conchita (en de Gay Pride) de schuld van overstromingen die het land dat jaar getroffen hadden. We moeten deze Jezus-achtige figuur afwijzen, vond hij. Metropoliet Amfilohije, de leider van de kerk in Montenegro, liet eenzelfde soort geluid horen: Conchita was van het juiste pad afgewaald en er zouden zeker meer overstromingen volgen als de leden van de Servisch-Orthodoxe kerk die wel wat in haar zagen, niet snel op de rechte weg zouden terugkeren. De reactie van deze kerkelijke leiders werd vervolgens in het westen weer belachelijk gemaakt. Met een knipoog naar de traditionele kledij van de patriarch en de metropoliet volgden er artikelen met titels als ‘Mannen met baarden in jurken zeggen nee tegen man met baard in jurk’.

Waarom is in het ene deel van Europa een Jezus-achtige Conchita een grappig verschijnsel terwijl men daar in een ander deel van Europa grote problemen mee heeft? Veel journalisten in Nederland dachten dat de afwijzing in Servië vooral een teken was van homofobie en transfobie in Oost-Europese landen. Het probleem was volgens hen dat Tom Neuwirth een openlijk homoseksuele man is en dat zijn alter ego Conchita aan gender-bending doet (het combineren van mannelijke en vrouwelijke kleding en kenmerken). Maar dat is door de patriarch nooit in die woorden gezegd. Dat Conchita volgens hem een ‘Jezus-achtige figuur’ is zou ook best kunnen komen omdat zij een idool werd met een enorme schare fans.

Om te kunnen begrijpen waarom Oost-Europese kerkleiders moeite hadden met Conchita moeten we ook kijken naar verschillende tradities in het afbeelden van Jezus Christus. Terwijl in West-Europa de vriendelijke, menselijke Jezus dominant werd, ontwikkelde de verbeelding van Christus in Oost-Europa heel anders. Daar denkt men bij Jezus veel meer aan de goddelijke Jezus uit de iconische traditie.

De Jezus uit deze traditie wordt niet realistisch afgebeeld (zoals een “echt” mens er uit ziet), maar volgens de regels van de iconografie: met allerlei symbolen en figuren die zijn heiligheid benadrukken. Niet iedereen mag zomaar een icoon maken, daarvoor moet je toestemming hebben van een kerkelijk leider. En Jezus afbeelden buiten de iconische traditie om doet men al helemaal niet. Servië kent geen kinderbijbels met vrolijke plaatjes van Jezus. Dat de Jezus-achtige Conchita een artiest is die gespeeld wordt door een homoseksuele man met een baard in een jurk zal zeker hebben meegespeeld in de afwijzing van Oost-Europese kerkelijke leiders. Maar dat is dus niet het hele verhaal.

Overigens zegt de reactie van kerkelijke leiders niet per se iets over de opvattingen van een heel land, laat staan een half continent. Servië deed in dat jaar niet mee (en mocht dus ook niet stemmen), maar van andere Oost-Europese landen kreeg Conchita acht (Oekraïne), tien (Hongrije en Georgië) of zelfs de volle douze points (Slovenië).

Mariecke van den Berg is postdoctoraal onderzoeker bij het Departement Filosofie en Religiewetenschap van de Universiteit Utrecht. Ze doet onderzoek naar de relatie tussen bekering en ideeën over emancipatie.