De helden van de Turkse alevieten

Alevieten: moslims of niet?

Vasten in de maand Ramadan? Daar doen ze niet aan mee. Vijfmaal per dag bidden met het gezicht richting Mekka doen ze al evenmin. De meiden onder hen zie je niet met een strakke doek om het hoofd, maar met wapperende haren. De Turkse alevieten vormen een bijzonder soort moslims.

Zijn ze eigenlijk wel moslims? Die vraag is nog niet zo makkelijk te beantwoorden. In hun Turkse paspoort staat hun religie vermeld: islam! En in boeken over de Turkse islam vind je vaak een hoofdstuk over de alevieten, waarin meestal wordt gezegd dat ze sji’itische moslims zijn. Van de twee hoofdrichtingen binnen de islam, de soennieten en de sji’ieten, behoort de meerderheid van de Turken tot de eerste groep en de alevieten tot de tweede. En inderdaad, een aantal zaken die typisch zijn voor de sji’itische islam vind je ook bij de alevieten. Zo hebben ze, net als de sji’ieten, groot respect voor de ‘twaalf imams’, die in de eerste 300 jaar van de islam belangrijke religieuze leiders waren. Sterker nog, de naam alevieten is afgeleid van de eerste uit deze reeks van twaalf leiders, namelijk Ali, de neef van de profeet Mohammed. Maar toch. De meerderheid van de sji’ieten vast wèl in de maand Ramadan, bidt wèl vijf keer per dag in de richting van Mekka en beschouwt het dragen van een hoofddoek als een verplichting voor iedere moslimvrouw.

Bovendien hebben de alevieten, in plaats van de bekende islamitische rituelen, hun eigen religieuze bijeenkomsten en gebruiken, die voor andere moslims onbekend zijn. Een belangrijke godsdienstige bijeenkomst van de alevieten is de cem (spreek uit: djem). Speciaal daarvoor zijn in Turkije cem-huizen gebouwd, zeg maar de kerk of moskee van de alevieten. Tijdens de cem-bijeenkomst vieren de alevieten hun verbondenheid met elkaar en met God door te zingen, te dansen, te eten en naar toespraken te luisteren. In de cem-huizen zitten mannen en vrouwen door elkaar, wat in een moskee ondenkbaar is.

Om de alevitische identiteit beter te kunnen plaatsen is het belangrijk iets van hun geschiedenis te weten. Een manier om die geschiedenis te leren kennen is te kijken welke helden uit het verleden ze vereren. Drie helden uit verschillende perioden zeggen veel over de alevieten van vandaag: Mustafa Kemal Atatürk (20^e eeuw), Pir Sultan Abdal (16^e eeuw), en Haci Bektaş (13^e eeuw).

De alevieten en Atatürk: Modernisering, scheiding van politiek en religie

De eerste held van de alevieten is niemand minder dan de Turkse Vader des Vaderlands, Mustafa Kemal Atatürk. Op veel websites van alevitische verenigingen prijkt dan ook een afbeelding van hem. Atatürk was van 1923 tot 1938 president van de Turkse republiek en een krachtig leider die van Turkije een moderne staat maakte. Veel van de hervormingen die hij doorvoerde kwamen neer op het terugdringen van de invloed van de islam op de wetgeving en de politieke besluitvorming. Turkije werd een seculiere staat. De islamitische wet werd afgeschaft, religieuze hoogwaardigheidsbekleders zaten niet langer in de regering en Turkije moest zich door moderne wetenschap laten leiden, niet door heilige geschriften als de Koran. Ook zorgde Atatürk ervoor dat vrouwen veel meer rechten kregen dan voorheen.

Alevieten steunden hem in deze hervormingen en moderniseringen. Ook vandaag staat Atatürk bij hen symbool voor een progressieve, moderne kijk op het leven, voor gelijke rechten van mannen en vrouwen, voor vrijheid en democratie. Hun steun voor het gedachtengoed van Atatürk is de laatste jaren misschien nog wel sterker geworden, omdat in het Turkije van vandaag de (soennitische) islam weer steeds meer invloed krijgt. Alevieten vinden dat daarmee de positieve erfenis van Atatürk wordt verkwanseld.

De alevieten en Pir Sultan Abdal: protestliederen tegen onderdrukking

Een belangrijke component van de cultuur van de alevieten is muziek, meer in het bijzonder van zangers en dichters die zichzelf begeleiden met een snareninstrument, de saz. Eén van de belangrijkste inspirators van deze dichter-zangers is Pir Sultan Abdal. Veel alevitische verenigingen dragen zijn naam. Pir Sultan Abdal was een rebelse zanger en dichter in de 16^e eeuw. In die tijd was het Osmaanse rijk op het hoogtepunt van zijn macht en maakte de soennitische islam tot staatsgodsdienst. Pir Sultan Abdal inspireerde sji’itische minderheidsgroepen in Anatolië (het huidige Turkije) tot opstanden tegen het Osmaanse gezag en werd uiteindelijk door een Osmaanse gouverneur geëxecuteerd. De gedichten van Pir Sultan Abdal ademen een geest van verzet tegen onrechtvaardige machthebbers: ‘De daden van die bloeddorstige tiran laten mij kreunen als een eenzame nachtegaal’. Tot op vandaag nemen alevitische dichters en zangers hun publiek mee in een gezamenlijke beleving van pijn over onrechtvaardigheid, maar ook van hoop op een betere wereld.

De alevieten en Haci Bektaş: Verbondenheid met God, liefde voor de medemens

Haci Bektaş (spreek uit: Hadji Bektasj; zie afbeelding bij deze blog post) was een islamitische leermeester uit de 13^e eeuw. Hij predikte een vorm van islam waarin innerlijke verbondenheid met God en liefde voor de medemens centraal stonden. Hij onderwees zijn leerlingen een spiritueel pad te bewandelen waarop je een volmaakt mens kon worden en uiteindelijk één kon worden met God. In Turkije wordt hij zowel door soennieten als door alevieten geprezen om zijn tolerante visie. Maar voor de alevieten is hij een van de belangrijkste heiligen uit hun geschiedenis. Het naar hem genoemde plaatsje Haci Bektaş in Centraal-Anatolië is de plaats van een groot alevitische festival dat elk jaar in augustus plaatsvindt en waar vele duizenden alevieten op af komen. Beroemde alevitische dichter-zangers treden op in het stadion, er zijn cem-ceremonies en discussiebijeenkomsten. Ook onder Nederlandse alevieten is de waardering voor Haci Bektaş groot, een veel van hun organisaties dragen zijn naam.

Drie helden, drie gezichten van het alevitisme van vandaag

Atatürk, Pir Sultan Abdal en Haci Bektaş zijn drie helden en symbolen van het Turkse alevitisme van vandaag. Ze staan symbool voor drie kanten van de alevitische cultuur, die door verschillende groepen alevieten op uiteenlopende manier naar voren worden geschoven. Haci Bektaş staat voor de spirituele en religieuze kant van het alevitisme. Met Haci Bektaş verwijzen alevieten naar religieuze beleving en mystiek. Via Haci Bektaş zijn alevieten verbonden met andere mystieke stromingen binnen de islam – ondanks alle verschillen met andere moslims die er zijn. Pir Sultan Abdal staat voor social protest en via deze dichter-zanger tonen alevieten vaak hun betrokkenheid bij een linkse beweging die opkomt voor de armen en de zwakken in de samenleving. Atatürk staat voor een moderne seculiere samenleving die de rol van conservatieve religieuze krachten wil terugdringen. Sommige alevieten die dit aspect centraal stellen vinden zelfs dat het alevitisme eerder humanistisch is dan religieus. De drie helden van het alevitisme tonen drie verschillende gezichten van het Turkse alevitisme, maar samen geven ze het alevitisme een heel eigen cultuur. Of die cultuur ‘islamitisch’ moet worden genoemd blijft een open vraag waar ook de alevieten zelf het niet over eens zijn.