Bekering naar het Jodendom: vertellingen in Westerse media en cultuur

Religieuze veranderingen vinden plaats op allerlei manieren, op zowel grote als kleine schaal. Denk maar aan de opkomst van nieuwe religieuze tradities en bewegingen doorheen de geschiedenis, die invloed hebben op collectieve manieren van denken en leven. Maar denk ook aan religieuze transformatie op individueel vlak. Een goed voorbeeld daarvan is bekering, waarbij het individu overgaat tot een andere religieuze traditie en gemeenschap.

In ons NWO onderzoeksproject houden we ons bezig met bekering in hedendaagse Westerse contexten. We onderzoeken bekering naar jodendom, christendom en islam, en de verhalen die verteld worden over zulke bekeringen, en zijn in het bijzonder benieuwd naar hoe bekeringsverhalen raken aan gender en seksualiteit. Zijn de ervaringen van mannen en vrouwen anders, en zo ja, waarom en op wat voor manieren? Hoe denkt de huidige samenleving over bekering van mannen en vrouwen? In mijn deelonderzoek kijk ik naar manieren van denken over bekering in hedendaagse media en cultuur. Ik vond vele krantenartikelen, reportages, documentaires, films, memoires, theater en romans die ons iets vertellen over wat het zou kunnen betekenen om joods, christen of moslim te worden.

Iemand die naar het jodendom bekeert wordt ‘nieuw joods’, en komt dus tot het jodendom vanuit een niet-joodse identiteit en achtergrond. Deze transformatie wordt in het Hebreeuws geduid met giyur. In media en cultuur zijn verhalen te vinden over giyur, en sommigen daarvan gaan in op de specifieke ervaringen en posities van vrouwen. In wat volgt, noem ik enkele voorbeelden van vertellingen over bekering tot het jodendom: een roman, een memoir en een documentaire.

De beroemde Vlaamse schrijver Stefan Hertmans publiceerde in 2016 zijn nieuwste boek, getiteld De Bekeerlinge. Het boek is een verslag van zijn onderzoek naar de levensloop van een voorname christelijke jonkvrouw, Hamoutal, die leefde in het Frankrijk van de 11de eeuw en die haar welgestelde familie en haar geloof opgaf om een Joodse man te volgen. De auteur baseerde zich op historische bronnen om de levensloop van Hamoutal te reconstrueren, en reisde via Frankrijk en Spanje naar Egypte, om zo Hamoutals voetsporen te volgen. De roman is een bekeringsrelaas, maar net zo goed een historische-politieke vertelling over de minderheidspositie van joden in de middeleeuwen, én een liefdesverhaal. De fascinatie van de auteur en zijn lezers hebben ongetwijfeld deels te maken met de populariteit van het thema van de verboden liefde. Een andere welbekende gedachte waarop de roman aanhaakt, is dat van de vrouw die alles achterlaat, inclusief de religieuze traditie waarmee ze opgroeide, voor de man waarmee ze trouwt. Dit beeld is gerelateerd aan een stereotype idee over bekering: van vrouwen die bekeren wordt vaak gedacht dat zij dat vanwege hun echtgenoot doen. Dat is soms het geval, maar niet altijd.

De memoir Just Jew It: Hoe Ik Joods Werd in 730 Dagen, door Suzanne van Bokhoven, werd in 2009 gepubliceerd. Van Bokhoven memoriseert hoe zij gedurende een periode van twee jaar bekeerde tot het jodendom. Ook dit verhaal is zowel een bekerings- als liefdesverhaal. Van Bokhoven vertelt over hoe ze de Israëlisch joodse Tal ontmoet, met hem in het huwelijksbootje stapt en een gezin sticht, en op die manier nader kennismaakt met Israël en Tals seculiere joodse familie. Ze wil graag eenheid voor haar gezin creëren, en gaat het langdurige giyur-traject aan via de Liberale Joodse Gemeente in Amsterdam, om zich uiteindelijk officieel te bekeren tezamen met haar twee dochtertjes – die vanwege hun niet-joodse moeder niet erkend worden als joods. De verantwoordelijkheid die van Bokhoven voelt als moeder voor de eenheid van haar gezin, allicht in combinatie met een bestaande en aangewakkerde interesse in het jodendom, maakt dat het gehele gezin joods wordt, en later naar Israël verhuisd.

Het thema van vertrek naar Israël komt wel vaker aan bod in verhalen over ‘nieuwe joden’. In de Vlaamse Tv-serie ‘In Godsnaam’ door de bekende journaliste Annemie Struyf, uitgezonden op Eén in 2010, werd een aflevering opgenomen over het jodendom. In deze aflevering ontmoet Struyf Nederlandse en Vlaamse mannen en vrouwen die aliyah hebben gedaan – ofwel migratie naar het beloofde land. Ook deze mannen en vrouwen spreken over liefde, maar dan voor wat zij aanduiden als Judea, waar ze voelen dat “de ziel thuiskomt”. Deze mannen en vrouwen zijn in een orthodoxe nederzetting gaan wonen in de door Israël bezette Westelijke Jordaanoever van Palestina. Deze aflevering dwingt tot de conclusie dat bekering niet alleen leidt tot een nieuwe levenswijze en verhouding met God, maar soms ook gekoppeld is aan politieke ontwikkelingen en verhoudingen.

Bekering kan echter op meerder manieren worden gezien als een religieuze én politieke transformatie. Waar de mannen en vrouwen in de ‘In Godsnaam’ aflevering doelbewust onderdeel worden van Israëls bezettingspolitiek, thematiseren de verhalen over Hamoutal en van Bokhoven juist het feit dat bekering kan betekenen dat je onderdeel wordt van een religieuze minderheid. Als minderheid in Europese contexten hebben joden herinneringen aan vervolging. Ze hebben ook hedendaagse ervaringen met in- en uitsluiting: waar het idee van de ‘joodschristelijke traditie’ hen inlijft in de dominante culturele groep, behoort antisemitisme niet slechts enkel tot een duister verleden. Zo zien we dat bekering, verschuivende identiteiten en machtsposities kunnen samenhangen.

Nella van den Brandt is postdoctoraal onderzoeker aan het Departement voor Filosofie en Religiestudies, Universiteit Utrecht, en is gespecialiseerd in de studie van religie, gender en bekering.

Afbeelding bij deze blog: carloscappaticci / Creative Commons