Religieuze groepen als samenzwerende zondebokken

Of je het nu wilt of niet, je komt ze tegenwoordig regelmatig tegen: samenzweringstheorieën. Vandaag de dag gaan ze regelmatig over het coronavirus – dit zou bijvoorbeeld een poging zijn om de bevolking te controleren of een sluwe poging van Microsoftstichter Bill Gates om via vaccinatie mensen van een chip in hun lijf te voorzien – maar ze zijn van alle tijden. Zo zijn er al decennialang mensen die geloven dat Area 51, een gebied van de luchtmacht in de Amerikaanse staat Nevada, in werkelijkheid geheime informatie over UFO’s verhult en ook de maanlanding uit 1969 wordt al jaren door velen in twijfel getrokken.

Zondebok

Maar wat is een samenzweringstheorie nu eigenlijk? Kort samengevat zijn dit theorieën die gebeurtenissen of fenomenen proberen te verklaren door schuldigen aan te wijzen die met kwade intenties samenspannen tegen anderen. Het is belangrijk op te merken dat samenzweringen wel degelijk kunnen bestaan en dat een theorie daarover dus ook juist kan zijn. Daarnaast is het zo dat mensen die complotten menen te ontwaren in bepaalde gebeurtenissen vaak kritisch omgaan met informatie die ze verkrijgen, wat als positief kan worden omschreven. Het is echter minder positief als deze mensen geconfronteerd worden met plausibelere alternatieve verklaringen of bewijs van het tegendeel en dan toch volharden in hun visie. Op dat moment slaat kritisch denken om in tunnelvisie.

Samenzweringstheorieën worden vaak gekenmerkt door de neiging om complexe problemen op een eenvoudige en behapbare manier te duiden. Dit geeft helderheid en houvast, wat zeker in tijden van crisis en onzekerheid – zoals tijdens de huidige pandemie – iets is waar veel mensen naar op zoek zijn. Een ander veelvoorkomend kenmerk is het idee dat er een elite is die stiekem aan de touwtjes trekt en, onttrokken aan het zicht van de meeste mensen, werkelijk bepaalt wat er gebeurt met allerhande negatieve gevolgen voor de rest. Hoewel dit in feite een simplistische manier is om oorzaken aan te wijzen – de elite heeft het immers altijd gedaan – denken samenzweringsdenkers vaak dat zij juist toegang hebben tot kennis die het gewone volk ontgaat. Het resultaat hiervan is soms dat de zogenaamde elite bij complotdenkers verwordt tot een zondebok.

Religie

De elites en zondebokken die de schuld krijgen van samenzweringen kunnen allerlei verschillende vormen aannemen: de deep state, de 1% van de allerrijksten of religieuze minderheden, met als bekendste voorbeeld de joden. Onder andere vanwege hun eigen godsdienst, hun soms geïsoleerde manier van leven en hun rituele reinheid (die er in de middeleeuwen bijvoorbeeld aan bijdroeg dat ze minder getroffen werden door de pest) werden joden vaak aangewezen als degenen die verantwoordelijk waren voor de problemen. Dit ging zelfs zover dat men joden soms de schuld gaf van tegenovergestelde ideologieën als het communisme en het kapitalisme.

Ook sjiitische moslims, die ongeveer 15% van het totaal aantal moslims in de wereld vormen, zijn vaak op een soortgelijke manier als joden tot zondebok gemaakt. Waar joden ervan beschuldigd werden een bedreiging voor het christendom te zijn, wordt sjiieten soms door hun soennitische geloofsgenoten verweten een gevaar voor de islam te zijn. Net als van joden tot op de dag van vandaag soms wordt beweerd dat ze naar wereldoverheersing streven – wat opgetekend zou zijn in de “Protocollen van de Wijzen van Zion”, een vervalst document – worden over sjiieten dergelijke dingen ook beweerd. Zij zouden in samenwerking met Iran, een land dat in overgrote meerderheid sjiitisch is, de islam van binnenuit kapot willen maken op basis van een grootschalig plan.

“Gekkies”

Theorieën over wereldwijde samenzweringen van joden of sjiieten zijn onjuist. Er zijn betere (maar complexere) manieren om het gedrag van beide groepen te analyseren dan het toe te schrijven aan internationale complotten op basis van uitgeschreven plannen. Bovendien zijn dit soort ideeën gevaarlijk: het zet minderheden in een hoek en kan tot discriminatie en zelfs fysiek geweld leiden. Hoewel ik niet weet in hoeverre samenzweringstheorieën over joden en sjiieten bij hebben gedragen aan antisemitisme en anti-sjiitische vervolgingen, ligt het voor de hand dat zij daar wel degelijk een rol in hebben gespeeld. Het vele geweld dat in de geschiedenis tegen sjiieten en vooral joden is gebruikt is op zich al een reden om geen zondebokken van deze groepen te maken.

Toch is het belangrijk om de mensen die hierin geloven niet als “gekkies” weg te zetten. Ze zijn natuurlijk verkeerd geïnformeerd, zien vaak verbanden die er niet zijn en ontwaren soms snode plannen waar er simpelweg sprake is van toeval, maar dit zou degenen die beter weten ertoe aan moeten zetten hen te informeren, niet te kleineren. Voor wat betreft degenen die geloven in joodse en sjiitische complotten ligt hier dan ook een belangrijke taak voor afdelingen religiewetenschappen, zoals bij ons in Utrecht. In die zin vormen samenzweringstheorieën niet alleen een uitdaging voor deskundigen, maar in feite ook een prachtig pleidooi voor de wetenschap.

Joas Wagemakers

Joas Wagemakers is universitair hoofddocent Islam & Arabisch aan de afdeling Filosofie en Religiewetenschappen aan de Universiteit Utrecht. Als lid van de Utrecht Young Academy (UYA) leidt hij tevens een project genaamd Theorielab, dat zich concentreert op het toerusten van docenten op de middelbare school in het bestrijden van samenzweringstheorieën.