Religie waar je het niet verwacht: Sherlock Holmes als profeet

In maart 2022 publiceerde het Sociaal Cultureel Planbureau een rapport waaruit bleek dat de meeste Nederlanders niet meer religieus zijn. Nederlanders zijn inderdaad steeds minder traditioneel religieus: heilige boeken, kerkbezoek en bijpassende rituelen behoren voor velen tot het verleden. Dit wil echter niet zeggen dat mensen helemaal niet meer religieus zijn. Religie is immers een breed begrip en kan ook andere vormen aannemen dan we gewend zijn. Ter illustratie hiervan gebruik ik een voorbeeld dat je misschien niet verwacht: Sherlock Holmes.

Belichaming van de wetenschap

Slechts weinigen zullen Sherlock Holmes, geschapen door de Schotse auteur Sir Arthur Conan Doyle (1859-1930), associëren met religie. De beroemde detective stond bekend om zijn scherpe observatievermogen en zijn rationele benadering, wenste pas conclusies te trekken als er voldoende data beschikbaar waren en maakte veelvuldig gebruik van wetenschappelijk onderzoek voor het oplossen van misdaden.

In Holmes’ avonturen – aan ons verteld door zijn vriend en collega John H. Watson – komt religie weliswaar regelmatig ter sprake, maar eigenlijk is Holmes de belichaming van wetenschap: hij gaat te werk als een koele analist die vertrouwt op controleerbare, observeerbare en aantoonbare zaken. Hij heeft dan ook weinig op met niet-tastbare zaken als God, heilige boeken of bovennatuurlijke verschijnselen.

De Holmesiaanse canon

Interessant genoeg hebben de verhalen van de “wetenschappelijke” Sherlock Holmes voor veel liefhebbers van de detective een bijna heilige status gekregen. Holmesianen, zoals toegewijde liefhebbers van Holmes vaak genoemd worden, verwijzen naar de oorspronkelijke verhalen over Holmes als “canoniek”. Dit doet men in navolging van geleerden in de Bijbelwetenschap, die op dezelfde manier naar de Bijbelboeken verwijzen.

Net als heilige boeken wordt ook deze canon aan grondige exegese (tekstverklaring) onderworpen. Al ongeveer een eeuw proberen Holmesianen de verhalen op een dieper niveau te begrijpen en uit te leggen. Dit doen zij door telkens andere aspecten ervan te belichten of uit te pluizen, de tekst te verbinden aan andere literatuur of hem in zijn historische context te plaatsen.

Leidend in deze exegese is wat Holmesianen “the Game” noemen. Dit is het idee dat Holmes geen fictieve persoon was, maar echt bestaan heeft. Watson zou de werkelijke auteur van de verhalen zijn geweest. In dit scenario was Conan Doyle daarentegen slechts de literaire vertegenwoordiger van Watson. Zo bezien wordt Holmes niet alleen echt, maar wordt opeens de vraag naar wat er achter de verhalen schuilgaat ook veel relevanter. Het draait dan immers niet meer om fictie, maar om daadwerkelijke, historische gebeurtenissen en figuren, net zoals veel gelovigen hun religies beleven.

Holmes de profeet

In de exegese van de Holmesiaanse canon wordt verondersteld dat Holmes – als een ware profetische figuur – het altijd bij het rechte eind heeft, tenzij hij zelf aangeeft ernaast te zitten. In het uitleggen van de canonieke teksten fungeren de uitspraken van Holmes dan ook als een soort ijkpunt in het verklaren van andere uitspraken.

Net als in de verklaring van religieuze teksten zijn er in de Holmesiaanse exegese ook “scholen”. Veel “vrijzinnige” verklaarders gaan er vanuit dat Watson af en toe fouten heeft gemaakt in de manier waarop hij de verhalen zou hebben opgeschreven. “Rechtzinnige” verklaarders gaan er daarentegen vanuit dat alles wat Watson op heeft geschreven helemaal juist is. Dit loopt parallel aan hoe gelovigen omgaan met hun heilige schrift: is die het onfeilbare woord van God en dus tot in detail betrouwbaar – ook al lijkt het onjuist – of gaat het hier om een menselijke tekst die met het oog op God geschreven is?

De Holmesiaanse kerk

In de Holmesiaanse wereld draait het niet alleen om canonieke uitleg en tekstvastheid, maar ook – net als in traditionele religies – om saamhorigheid en gemeenschap. Men uit dit via talloze Sherlock Holmesgemeenschappen over de hele wereld. Zij beleggen conferenties waarop ze samen, via lezingen en publicaties, de verhalen van Holmes bestuderen en verder uitpluizen, als waren het kerkdiensten waarin dominees of priesters uitleg geven.

In Holmesiaanse kringen bestaat, tot slot, ook een levendige handel in handgeschreven pagina’s uit de oorspronkelijke manuscripten over Holmes of authentieke illustraties die verschenen in een eerste druk van zijn verhalen. Net als relieken in het christendom of de islam (bijvoorbeeld haren of kledingstukken van Jezus of Mohammed) fungeren deze zaken als “heilige” objecten die voor grote bedragen door Holmesianen gekocht worden.

Spel

Toch is er één essentieel verschil tussen gevestigde religies en de wereld van Sherlock Holmes: waar aanhangers van de eerste groep daadwerkelijk geloven, is het voor Holmesianen allemaal nep. Men neemt het zeer serieus, maar uiteindelijk is het letterlijk een “Game”, een spel. Desondanks laat het geval van Sherlock Holmes zien dat verschillende kenmerken van religie niet alleen in kerken of moskeeën te vinden zijn, maar ook elders, zoals in tradities, sport en dus literatuur. Dit onderstreept des te meer hoe breed, interessant en blijvend relevant religie en de studie ernaar is.

Joas Wagemakers is universitair hoofddocent Islam en Arabisch aan de Afdeling Filosofie en Religiewetenschappen van de Universiteit Utrecht. Afbeelding: Sherlock Holmes, getekend door Sidney Paget (1860-1908), de oorspronkelijke illustrator van de verhalen in de Britse uitgaven van de verhalen (Wikimedia Commons)