Een lege nis in de Domkerk

Houden protestanten niet van heiligen? Of niet van heiligenbeelden? Door de oecumene zijn veel protestantse christenen minder afkerig van ‘heiligen’, omdat ze kunnen dienen als concrete verbeeldingen van wat als een gelovige manier van leven wordt gezien. Protestanten noemen hen eerder ‘voorbeeldfiguren’ of geloofsgetuigen. De ‘protestantse heiligen’ zijn vaker eigentijdse personen, dat wil zeggen vooral veel twintigste-eeuwers. De Utrechtse Domkerk heeft een gedachteniskapel met een schilderij met een aantal van hun namen. Katholieke heiligen zijn, voor zover ze verbeeld zijn in kerkgebouwen, daarentegen vaak al zo eeuwenlang heilig dat ze bijna los zijn komen te staan van de tijd. Achter het hoogkoor, bij dat schilderij, staat in de Domkerk een lage lezenaar met rond specifieke data het levensverhaal of korte tekst van een geloofsgetuige. Bezoekers kunnen er kaarsjes branden.

Sint Maarten in de Domkerk

De Domkerk heeft regelmatig tentoonstellingen. Het Utrechtse Sint-Maartenberaad organiseerde ter gelegenheid van de 1700^ste geboortedag van Martinus in 2016 de tentoonstelling Share Arts in Freedom. De kunstenaar Herbert Nouwens maakte hiervoor een beeld van Sint Maarten, beschermheilige van de Domkerk en van de stad Utrecht en hij noemde het beeld De Mantel.

Wie de Domkerk binnenloopt, komt bij de ontvangstbalie in een eerste ruimte waar de bezoeker op een muur stuit en waar de rechterkant gesloten is. Afbuigend naar links gaan de bezoekers verder de kerk in. Deze hoek is echter niet helemaal afgesloten, want op enige hoogte bevindt zich een grote nis van waarachter ook licht binnenkomt. Speciaal voor die nis maakte de Nouwens het 3,5 meter hoge beeld De Mantel uit platen staal die een kleed suggereren (Sint Maarten deelde zijn mantel). Het kleed suggereert een figuur, maar is eigenlijk leeg. Op een YouTube filmpje (zoektermen: mantel, beeld, Domkerk) was te zien dat als het beeld in een kar ligt of op ooghoogte staat, het eerder deed denken aan een berg schroot dan aan een kunstwerk. Door het op te richten in deze nis kreeg het zijn gestalte pas.

Geen sporen in de Domkerk

Toen de tentoonstelling voorbij was, wilde de kerkelijke gemeente dat het beeld werd weggehaald. Het beleid was dat tentoonstellingen geen sporen mochten achterlaten. Als dat voor alle tentoonstellingen werd gedaan, dan zou het kerkgebouw in een opslagplaats veranderen, aldus het kerkbestuur. In kranten als de Utrechtse stadskrant DUIC en het AD werd het lot van het beeld gevolgd in de jaren 2016-2019. Het Sint-Maartenberaad wilde het aankopen; de kunstenaar wilde het op zeker moment gratis nalaten; de gemeente Utrecht wilde het wel in eigendom nemen en in bruikleen geven aan de kerkelijke gemeente. Maar de kerkenraad bleef onverbiddelijk en eiste dat het voor kerst 2019 uit de kerk werd weggehaald. Het was al lang genoeg gedoogd.

In diezelfde jaren exposeerde de Parijse kunstenaar Christian Boltanksi in de Amsterdamse Oude Kerk (zie ook mijn andere blogs: Elza Kuyk – Religious Matters.) In zijn tentoonstelling NA (november 2017- april 2018) maakte hij volop gebruik van mantels. Ook hij suggereerde persoonsfiguren, had houten stellages met mantels die ‘praatten’, legde mantels op de grafstenen vloer, hing mantels om stoelen en stelde een kunstwerk ‘Le Manteau’ in het hoogkoor op. De Stichting Oude Kerk streeft wel naar het (uiteraard heel selectief) achterlaten van sporen van sommige tentoonstellingen. Dat krijgt soms de vorm van een object dat in het kerkgebouw mag blijven staan. Een andere manier om herinneringen vast te houden zijn catalogi en afbeeldingen op kaarten en items in de giftshop.

De Mantel verwijderd

De Mantel van Nouwens bleek precies te zijn wat hij als kunstenaar voor ogen had: een site-specifiek werk. Het kon alleen maar daar staan. Allerlei partijen deden moeite om te zoeken naar alternatieve plaatsen om het beeld voor de stad Utrecht te behouden, maar geen enkele andere plaats bleek geschikt. Het verplaatsen of verwijderen van zoiets iconisch kan heel veel moeite kosten. Ik denk zelf dat het beeld hiermee zijn heiligheid in de loop van deze jaren bewezen heeft, al heeft het ogenschijnlijk verloren. Het is terug op het Groningse erf van de kunstenaar, maar verloren voor Utrecht. De Utrechtse Domkerk-protestanten hebben gekozen voor een lege nis. Elders in het kerkgebouw mogen de bezoekers verder kijken naar zowel de sporen van beeldenstormen uit vroegere tijden als naar de hedendaagse geloofsgetuigen achter het hoogkoor. Maar Sint Maarten was voor hen blijkbaar net niet heilig genoeg.

Elza Kuyk promoveert 28 september 2022 in het Utrechtse Academiegebouw op ‘Tussen erfgoed en eredienst. Meervoudig gebruik van vier monumentale stadskerken’.

Elza Kuyk is bestuurslid van de Stichting Utrechts Religieus Erfgoed, die een vriendenbundel uitgaf: ‘Utrechtse Staaltjes. Vriendenbundel aangeboden aan Casper Staal ter gelegenheid van zijn 75-jarige leeftijd’, Ton Meijers en Arnold Smeets (red), 2022. Met dank aan Ton Meijers, ´Het verhaal over de lege nis in de Utrechtse Domkerk´, pp. 164-174 in deze bundel.

Foto voorzijde: ‘De Mantel (2016-2019)’, door Luuk Huiskes