Wat moeten we doen met verstorende klimaatactivisten? Of: de actualiteit van John Rawls 20 jaar na zijn overlijden

20 jaar geleden, in november 2002, overleed de Amerikaanse politieke filosoof John Rawls. Zijn boeken gaan over grondrechten en de vraag hoe je een rechtvaardige democratie vorm kunt geven. Daarbij komt ook regelmatig religie ter sprake. Hoe ver gaat het recht op godsdienst- en gewetensvrijheid? In hoeverre mogen mensen hun bijdragen aan politieke debatten (bijvoorbeeld in de Tweede Kamer) baseren op hun geloof? Mogen gelovige mensen zich actief verzetten tegen bestaande instituties om aandacht te vragen voor iets dat ze als onrechtvaardig ervaren? En welke rol kan hun religie daarbij concreet spelen?

Extinction Rebellion

De protestacties van actiegroepen als Extinction Rebellion zijn een goed voorbeeld van burgerlijke ongehoorzaamheid zoals Rawls dat beschrijft. Grotendeels jonge mensen plakken zich vast aan schilderijen (die daardoor niet beschadigd worden) en blokkeren snelwegen of Schiphol. Daarmee schenden de betogers de wet en ze zijn ook bereid om een straf te aanvaarden.

De activisten doen dit omdat ze geloven dat het huidige klimaatbeleid van de overheid de fundamentele rechten van mensen niet beschermt. De soms spectaculaire en ja, illegale protestacties zijn dus eigenlijk een middel om een oproep te doen. Ze appelleren aan ieders gevoel van rechtvaardigheid (in het bijzonder bij de overheid) om de grondbeginselen van democratie en mensenrechten te volgen.

Burgerlijke ongehoorzaamheid

Rawls en andere politieke filosofen tonen aan dat dergelijke vormen van burgerlijke ongehoorzaamheid zeer waardevol kunnen zijn. Democratische samenlevingen zijn afhankelijk van politiek alerte, mondige en dappere burgers die zich inzetten voor de rechten van (kwetsbare) anderen. De daden van Mahatma Gandhi en Martin Luther King Jr. laten zien dat religieuze overtuigingen burgerlijke ongehoorzaamheid kunnen inspireren en motiveren.

In deze context moet men wel waarborgen dat het echt om rechtvaardigheid voor iedereen in de samenleving gaat. Het kan niet alleen gebeuren op basis van wat iemand persoonlijk als goed voor zichzelf beschouwt. Daarom moeten niet-religieuze redenen burgerlijke ongehoorzaamheid rechtvaardigen en het dus ook tegenover anderen toelichten. In pluralistische samenlevingen kan religie geen houvast bieden voor dergelijke rechtvaardigingen. Een combinatie van algemene principes van rechtvaardigheid en mensenrechten aan de ene kant en wetenschappelijke kennis over de door mensen veroorzaakte opwarming van de aarde aan de andere kant doet dat wel.

Men kan concluderen dat de protestacties van groepen als Extinction Rebellion misschien niet in alle opzichten, maar grotendeels toch wel het voorbeeld van klassieke burgerlijke ongehoorzaamheid volgen. John Rawls leert ons ook 20 jaar na zijn overlijden dat democratische samenlevingen alleen rechtvaardig zijn en blijven als ze bereid zijn om dergelijke verstorende activiteiten toe te laten en te luisteren naar burgers die claimen rechtvaardigheid te willen bevorderen.

Christoph Baumgartner is universitair hoofddocent ethiek aan het departement voor Filosofie en Religiewetenschappen van de Universiteit Utrecht. In zijn onderwijs en onderzoek werkt hij vooral op het gebied van politiek en religie, religieuze diversiteit, godsdienstvrijheid en natuur- en klimaatethiek. Afbeelding: John Rawls (Bron: Wikimedia)