Cadeaus geven en ontvangen

December is de tijd van het jaar waarin we cadeaus geven en ontvangen, met Sinterklaas en – in toenemende mate – met kerst. Winkels zijn versierd in kerstsfeer en maken zich op voor een recordomzet. Mensen maken hun eigen wensenlijsten en kopen geschenken voor familie en vrienden. Voor een religiewetenschappelijke blog zou het wellicht voor de hand liggen om te herinneren aan de christelijke achtergrond van het kerstfeest, waarbij de geboorte van Jezus onder armoedige omstandigheden wordt herdacht. Dat is hier echter niet mijn insteek. Ik wil het hebben over het geven en ontvangen van geschenken.

Drie basisregels

Geven is namelijk, ander dan vaak gedacht wordt, niet vrijwillig en altruïstisch, alsof je alleen iets zou geven om iemand anders blij te maken. In zijn Essay over de Gift (https://www.boomfilosofie.nl/product/100-561_Essay-over-de-gift) uit 1923/24 onderzoekt de Franse antropoloog Marcel Mauss (1872-1950) hoe door het uitwisselen van geschenken sociale relaties ontstaan. Op basis van verslagen van reizigers naar “premoderne” samenlevingen in Polynesië, Melanesië en het noordwesten van Amerika, ontdekte hij drie basisregels die ten grondslag liggen aan de uitwisseling van geschenken: de verplichting te geven, te ontvangen en terug te geven.

Elk geschenk is verplichtend. Hij “vraagt” als het ware om een tegenhanger die door de ontvanger moet worden teruggegeven aan de gever. In de tussentijd heeft de ontvanger een schuld bij de gever, totdat de relatie weer even in balans is. De verplichting om te geven, en dus te ontvangen en terug te geven, gaat echter door.

De geest in het ding

Mauss illustreert het dwingende karakter van een geschenk aan de hand van de uitwisseling van tonga. Dit zijn ceremoniële voorwerpen onder de Maori. In elke taonga zit volgens de voorstellingen van de Maori een spirituele kracht, de hau. Deze bindt de gever en de ontvanger aan elkaar. De hau maakt dat de ontvanger iets teruggeeft aan de gever.

Volgens Mauss gaat het hier niet slechts om een animistische geloofsvoorstelling. Die zou men op rationele gronden als fout kunnen demystificeren. Veeleer vinden we hier de erkenning van een logica van wederkerigheid als basis van het sociale: relaties tussen mensen ontstaan door uitwisseling van geschenken, wat een dwingend en noodzakelijk karakter heeft.

Deze logica, aldus Mauss, speelt nog steeds in moderne samenlevingen, zij het onder de oppervlakte. Uiteraard maakt het verwerven van goederen voor geld dat er geen duurzame relatie ontstaat tussen koper en verkoper. Door betaling wordt de verplichting om terug te geven meteen afgekocht. In de sociale sfeer waar geschenken wel worden uitgewisseld, is dit echter anders. Ook al geloof je niet in een hau, je beseft dat een geschenk iets heeft dat ons aan de gever herinnert.

Zelf heb ik leuke dingen gekregen die me herinneren aan mijn liefsten. Daarmee doe ik welbeschouwd ook mee aan de uitwisseling van giften. Maar ik heb ook geschenken ontvangen die ik minder leuk vind. Toch kan ik daar vanwege de band met de gever niet makkelijk afstand van nemen. Ook probeer ik geen stom cadeau te geven aan (of te ontvangen van) iemand met wie ik liever geen sociale band aan zou willen gaan. Mauss heeft namelijk gelijk dat ontvangen altijd een zekere sociale verplichting schept waar men maar moeilijk onderuit komt.

Ontnuchtering

Het is nogal ontnuchterend om op deze manier over de uitwisseling van geschenken na te denken. Moet dat nou? Het geven van cadeaus gebeurt toch uit pure liefdadigheid? Net als de sociologe Aafke Komter, die deze thematiek al in de jaren negentig van de vorige eeuw aan de orde stelde (https://utrechtuniversity.on.worldcat.org/oclc/782316980), vind ik dat idee te kort door de bocht.

Toen ik als studente antropologie kennismaakte met het werk van Mauss was ik er zeer door gefascineerd. Ik kon het dan ook niet nalaten mijn familie na het uitpakken van de kerstcadeautjes vol enthousiasme erover te vertellen. Dat was natuurlijk te veel van het goede. Juist in die situatie mag je het idee van schenken als altruïstische handeling niet ter discussie stellen. Dat zou ik nu ook niet meer doen.

Toch komt Mauss in de aanloop tot kerst, wanneer ik zelf bezig ben met cadeautjes, wel vaak in me op. De door hem ontdekte logica van het geschenk vind ik boeiend en verhelderend. Hij bepaalt ons namelijk bij onze identiteit als sociale wezens die via uitwisseling (en tijdelijke schuld) met elkaar verbonden raken.

Birgit Meyer is hoogleraar Religiewetenschap aan de Universiteit Utrecht; zij geeft leiding aan het programma Religious Matters in an Entangled World (www.religiousmatters.nl).