Muzikale Manieren van de Handen

Jip Lensink

Afgelopen december 2022 reisde ik voor één avond en een nachtje naar het geboortedorp van mijn ouders in het oosten van Nederland. Ik was net bij een kerstviering geweest in de Molukse kerk in Vaassen, waar ik onderzoek doe voor mijn PhD. Om de ijzel voor te zijn reed ik snel door naar huis en liep vervolgens naar de Nederlands Hervormde dorpskerk. Mijn moeder zou daar met haar kleine orkest van barokinstrumenten klassieke kerstliederen gaan spelen. Ik ging achterin zitten, naast één van de dikke, witte pilaren, terwijl ik hier en daar naar familieleden zwaaide.

Verschillende muziekgroepen traden op, om zo samen de aanloop naar kerst te vieren. Hoewel ik voor mijn moeder was gekomen, was de fanfare het hoogtepunt voor mij. Dit klinkt misschien gek: de meeste mensen denken bij een fanfare aan marsmuziek en toeterende blazers, lopend op straat in uniform. Als semiprofessioneel orkest speelde de fanfare uit het dorp hun prachtige repertoire op deze avond in de kerk. Bij één van hun stukken ging de helft van het orkest links in de zijbeuk staan, de andere helft rechts. Het euphonium stond zo dichtbij dat de lucht bijna mijn haren raakte. In hun chique zwarte kleding bliezen de muzikanten de tonen over de hoofden van de luisteraars in het schip van de kerk naar elkaar toe.

Hun ogen, net als de mijne, waren allemaal gericht op de jonge man in het midden: de dirigent. De zwarte krullen, mee schuddend met de geluidstrillingen die van beide kanten op hem afkwamen; het ademen op de dynamiek van de muziek. Maar vooral de handen lieten mij niet los. Met in de rechterhand het stokje golfden de armen, zwaaiden zij, wezen zij. De vingers, sereen en krachtig, maakten minieme verschillen in het verloop van het stuk. Het fascineerde mij mateloos, de mimiek van dat bewegende lichaam met de handen als sleutel tot muzikale communicatie. Ik werd bijna verliefd.

“Zingen is twee keer bidden”

Later realiseerde ik mij dat de handen van mensen vaker interessant zijn. Voor mijn onderzoek bestudeer ik religieuze liederen en liedteksten. Ik kijk op welke manier deze liederen een rol spelen voor hoe Molukse christenen zichzelf zijn en worden. Ik praat met mensen over zingen, ik zing samen met mensen en ik kijk naar mensen die zingen. De meeste Molukse mensen in de Moluks-protestante kerk hebben hun handen voor hun lichaam gevouwen als ze zingen. De posities en manieren van de handen laten zien dat men ingetogen is.

“Zingen is twee keer bidden” zei een informant eens tegen me. En ook bij het bidden zijn de handen gevouwen. Zodra de dominee de woorden uitspreekt die aangeven dat er gebeden gaat worden (mari katong berdoa), buigen alle hoofden naar beneden en komen de handen bij elkaar. Als een golf buitelt deze beweging door de kerk.

In Molukse pinkstergemeentes gaat het er heel anders aan toe. Zingende christenen heffen hier juist de handen op. Men klapt en opent de handen naar boven. Deze handen zijn ‘vrij’, zo wordt er gezegd. Anderen zeggen dat het uitbundig is, het tegenovergestelde van ingetogen.

Hoe het over en weer ook wordt genoemd, er is duidelijk een verschil in beweging en houding van de handen. De redenen voor het houden van de handen zijn hetzelfde: de Heer loven en prijzen. Er wordt contact gemaakt met God, mensen leggen dingen bij Hem neer of spreken hun dank uit. Hoewel de betekenis dus hetzelfde is, is het verschil de vorm. Gevouwen of geopend, vrij of gepast, ingetogen of uitbundig.

Gevouwen of geopende handen

Het religieuze lied gaat dus zeker niet alleen over het zingend uitspreken van woorden met een bepaalde lading. Zangteksten hebben niet alleen maar te maken met de gezongen inhoud die mensen in hun hoofd begrijpen en interpreteren. Zangteksten gaan ook, en misschien wel vooral, over wat mensen doen. Het is niet alleen interessant om te vragen wat er wordt gezongen, maar ook hoe er wordt gezongen. En waarom zingen mensen op die manier?

De gevouwen of geopende handen van Molukse christenen vertellen mij iets over hoe deze mensen zijn gevormd tot wie zij zijn en over wat zij belangrijk vinden. De bewegingen van de handen tijdens het zingen of bidden gebeuren automatisch. De manieren zijn ingesleten in het lichaam. Er wordt niet over nagedacht en het kan ook niet anders. Sterker nog, als het ineens anders zou moeten, zou het voor veel mensen niet meer passen bij het zingen van een religieus lied.

De muzikale manieren van de handen horen bij het zingen van religieuze liederen in de kerk. Net zoals de handen van de dirigent geleerd hebben om de muziek samen mooi te doen klinken, zo hebben de handen van Molukse christenen geleerd om te zingen en te bidden. Al deze verschillende handen met hun eigen manieren leren ons vervolgens weer heel veel over de mensen van wie deze handen zijn.

Jip Lensink is PhD student aan de Universiteit Utrecht

Afbeelding bij dit blog: www.depositphotos.com