Einde Ramadan: moet je de maan kunnen zien?

‘De Ramadan begint (en eindigt) zodra de maan met het oog (maar eventueel geholpen door optische instrumenten) is waargenomen op een willekeurige plek ter wereld, op voorwaarde dat de astronomische berekeningen de mogelijkheid van die waarneming niet uitsluiten.’

Zo luidt een fatwa (juridische uitspraak) van de European Council for Fatwa and Research. Dat is een organisatie van islamitische schriftgeleerden die de islamitische bronnen (Koran en soenna) interpreteert. Op basis daarvan beantwoorden ze religieuze en ethische vragen.

Simpel?

In deze uitspraak is ieder woord gewogen op een goudschaaltje. De vraag die erin wordt beantwoord is een simpele: wanneer begint en eindigt de Ramadan? Hoewel de vraag simpel is, is het antwoord dat niet. Elk jaar blijkt weer dat het einde van de vastenmaand niet voor alle moslims op dezelfde dag plaatsvindt. Zo hebben de meeste Turken in ons land dit jaar op vrijdag 21 april het ‘Suikerfeest’, dus het einde van de vastenperiode, gevierd. Sommige Marokkaanse moslims deden dat echter pas op zaterdag 22 april. Waarom is dat?

Dat komt doordat de maanden van het islamitische jaar afhangen van de maandstanden. Een maand, dus ook de Ramadan, begint met een nieuwe maan. (Een volle maan geeft dus aan dat een maand voor de helft om is). Door de omwenteling van de maan om de aarde is er elke 29 tot 30 dagen een moment dat de aarde, de maan en de zon ongeveer op één lijn staan. Dat moment wordt de ‘conjunctie’ van zon en maan genoemd. Kort daarna verschijnt de maan als een dunne sikkel aan de westelijke horizon, direct na zonsondergang.

Kalender

Volgens de islamitische kalender begint een nieuwe maand op de avond van de dag dat die maansikkel te zien is geweest. Door de eeuwen heen hebben religieuze autoriteiten in allerlei streken het begin en einde van de vastenmaand vastgesteld. Dit deden ze door op de dag van verwachte conjunctie van zon en maand waarnemers te gebruiken. Die stuurden ze naar plaatsen waar je het best de maansikkel kon zien. Konden zij de sikkel waarnemen, dan werd op trommels geslagen om aan te geven dat de vastenmaand was aangebroken of geëindigd. Je wist dat dus pas op de dag zelf.

In de moderne tijd zijn er twee belangrijke zaken veranderd. Allereerst is er de beweging van de zon, maan en aarde. Die kan tegenwoordig door zeer precieze informatie exact worden voorspeld. Zo weet men precies wanneer op welke plaats op aarde de sikkel van de nieuwe maan zichtbaar zal zijn. In de tweede plaats hebben moderne communicatiemiddelen veel veranderd. Dankzij de telefoon en internet is het mogelijk om een waarneming binnen een seconde over de hele wereld bekend te maken.

Achterhaald

Vanwege deze veranderingen vinden sommige religieuze autoriteiten het uitsturen van waarnemers achterhaald. Je kunt immers het begin en einde van Ramadan laten uitrekenen door astronomen. Vervolgens neem je het op in je jaarkalender. Zo doet bijvoorbeeld het Turkse Directoraat van Godsdienstzaken het. Anderen hechten evenwel aan het ‘waarnemen met het oog’. Dat is immers de manier die de profeet in zijn tijd had voorgeschreven. Om die reden was er in Nederland in de jaren 1970 een groep Surinaamse moslims die met een helikopter wilden waarnemen of de maansikkel zichtbaar was.

De discussie tussen deze twee groepen resulteerde in de bovengenoemde fatwa. Eigenlijk is die een boeiende mengeling van modern en traditioneel. Traditioneel is dat een waarneming met het oog wordt geëist, en dat een berekening door astronomen niet voldoende is. Iets moderner is dat het niet uitmaakt op welke plaats op de wereld die waarneming wordt gedaan. Dat veronderstelt het gebruik van moderne communicatiemiddelen om de waarneming op één plek mondiaal bekend te maken. Ook modern is dat optische instrumenten mogen worden gebruikt die in de tijd van de profeet nog niet bestonden: telescopen.

Concessie aan de wetenschap

Een echte concessie aan moderne kennis is de voorwaarde dat de waarneming niet tegen astronomische berekeningen mag ingaan. Als puntje bij paaltje komt, weegt voor de European Council for Fatwa and Research de wetenschap toch zwaarder dan het getuigenis van mensen die beweren de sikkel te hebben waargenomen. Zo gaat de naleving van de religieuze regels met zijn tijd mee.

Nico Landman is universitair hoofddocent Islam & Arabisch aan de afdeling Filosofie en Religiewetenschappen van de Universiteit Utrecht. Afbeelding: Berekening door Rob van Gent over de zichtbaarheid van de maansikkel op donderdag 20 april 2023 (https://webspace.science.uu.nl/~gent0113/islam/1444/1444g_10a.pdf). In de groene zone is de maansikkel zichtbaar met het blote oog en in geel alleen met optische hulpmiddelen; in de oranje zone is de maan nog niet zichtbaar. Omdat op donderdag de sikkel zichtbaar was in Amerika en de waarneming ‘waar ook ter wereld’ mag worden gedaan, eindigde volgens deze berekening de Ramadan op donderdagavond en was dus op vrijdag 21 april het Suikerfeest. Maar wie vond dat de maan bijvoorbeeld in Mekka moest zijn waargenomen, heeft een dag langer moeten vasten.