De Kharabat in Erdbrink en Poëzie: Een geschiedenis van non-conformistische islam en muziek

Muziek wordt vaak geproblematiseerd in de orthodoxe islam. Soms wordt het zelfs geheel verboden, zoals door het nieuwste Talibanregime in Afghanistan. Toch hebben moslims wereldwijd altijd muziek gemaakt. In Afghanistan blijft men ook muziek maken, juist om tegen het regime te protesteren. Een aangrijpend voorbeeld hiervan zien we in de indrukwekkende serie “Onze Man bij de Taliban” (2023) voor de NPO van de Nederlandse journalist Thomas Erdbrink. Hierin vertelt hij de verhalen van verschillende Afghanen voorafgaand aan het plotselinge vertrek van de westerse troepen in augustus 2021 en tijdens het daaropvolgende Talibanregime. Wie naar de traditie achter deze musici kijkt, ziet dat er een hele literatuurgeschiedenis van non-conformistische islam achter schuilt.

Erdbrink bezoekt Kucha-ye Kharabat

Restricties zijn natuurlijk niets nieuws voor Afghaanse muzikanten. Zij kregen hier ook al mee te maken tijdens het eerste Talibanregime van 1996 tot 2001. Nu de Taliban weer aan de macht is, lijkt het hetzelfde liedje, zoals Erdbrink dat zo passend verwoordt.

Hoe dit gaat, zien we als Erdbrink Kucha-ye Kharabat, een wijk in de hoofdstad Kaboel, bezoekt. In deze wijk wonen veel muzikanten en waren vroeger muziekwinkels. Toen de Taliban de macht greep, hebben ze de winkels direct gesloten en de instrumenten vernield. Eén man vertelt Erdbrink dat de buurt al meer dan 500 jaar bestaat en dat er voor hen geen leven zonder muziek is. Daarom maken dappere mannen en vrouwen ook stiekem, achter geluidsdichtgemaakte muren, nog muziek in Kharabat. Zij verklaren dat de vijand wint als ze stoppen. Kharabat is dus echt een plek van verzet, waar men kritisch is over het soort islam van het regime.

De Kharabat in Perzische poëzie

Wie bekend is met Perzische poëzie, zal niet van de naam van de buurt hebben opgekeken. In één van de meest populaire dichtgenres (qalandariyyat) speelt de kharabat (“wijnhuis”; letterlijk “ruïne”) de hoofdrol. In deze poëzie vormt de kharabat een aparte wereld bestaande uit wijnhuizen en ruïnes, ergens aan de rand van de stad. Alles wat God verboden heeft, vindt hier plaats. Er zijn knappe christelijke of zoroastrische jongemannen, die men betaalt voor seks en die wijn serveren. Men vergokt er alle aardse bezittingen en er wordt gedanst tot diep in de nacht – mét muziek natuurlijk. Ook wordt er kritiek geuit op niemand minder dan God zelf en het orthodoxe islamitische geloof.

In deze poëzie zijn juist deze dronkenlappen de goeieriken en de orthodoxe geestelijken en machthebbers de slechteriken – en dat mogen ze weten ook! Hier worden de muren niet geluidsdicht gemaakt. De poëtische werelden van het normatieve centrum van de stad en de non-conformistische vervallen wijnhuizen staan in schril contrast met elkaar. Door de wisselwerking tussen beide leert de dichter zijn publiek over zijn visie op islam. Hij staat altijd aan de kant van de choquerende, dansende vagebonden.

Het doel van deze vagebonden was om hun vroomheid naar buiten toe te verbergen. Op die manier lokten ze juist kritiek uit van de orthodoxe moslim-meerderheid en haar geestelijken. Zo werd de valkuil van hypocrisie in het geloof voorkomen. Als iedereen denkt dat je ongelovig bent, zul je minder snel voor aards gewin je vromer voordoen. De vagebonden zuiveren hun geloof van hypocrisie omdat de harde kritiek hen dwingt écht alleen vanuit liefde voor God te handelen. Daardoor zijn deze wilde types dus niet van God los, maar juist erg dicht bij Hem.

Dappere dichters

Deze poëzie ontstond in het oeuvre van de twaalfde-eeuwse dichter Hakim (“De Wijsgeer”) Sana’i (gest. 1131) uit de stad Ghazna, ten zuiden van Kaboel. De poëzie werd direct razend populair. In een groot gebied van de Balkan tot aan Bengalen hebben tot op de dag van vandaag talloze dichters hem geïmiteerd en hun eigen draai aan deze poëzie gegeven. Op deze manier ontstond er dus een hele literatuurgeschiedenis van non-conformistische islam.

De Kharabat van Kaboel is daarmee een interessant voorbeeld van hoe Sana’i’s poëtische traditie deels voortleeft in Kaboel. Dat is bij uitstek een plek om kritiek te leveren op de islam van de nieuwste heersers. En dat gebeurt nog altijd via muziek! Het is dus echt een beetje hetzelfde liedje: van het twaalfde-eeuwse Ghazna, van de Balkan naar Bangladesh, tot aan het Kaboel van nu. De mannen en vrouwen die Erdbrink interviewt zijn het meest recente voorbeeld van een geschiedenis vol dappere non-conformistische muzikanten en dichters.

Alexandra Nieweg is promovendus in het ERC Advanced Grant onderzoeksproject Beyond Sharia: the Role of Sufism in Shaping Islam aan het Departement Filosofie en Religiewetenschappen aan de Universiteit Utrecht, gespecialiseerd in non-conformistische mystieke Islam in de Perzische wereld. Afbeelding: “Onze Man bij de Taliban” (https://www.vpro.nl/programmas/onze-man-bij-de-taliban/afleveringen.html)