Rumi en Erasmus: Humanisme van Oost en West

Als middelbare scholier heb ik talloze keren door de Erasmusstraat in Rotterdam gefietst, maar nooit heb ik veel aandacht besteed aan de enigszins verborgen muurschildering aan de Erasmusstraat 137. Het schilderij toont moslimfilosoof, dichter en mysticus Jalal al-Din Rumi (overleden 1273), en de christelijke theoloog, filosoof en filoloog Desiderius Erasmus (overleden 1536). Vanaf de vroegmoderne tijd claimde de stad Rotterdam Erasmus als kampioen van het humanisme, en verschillende scholen, een universiteit en ziekenhuis dragen de naam Erasmus. Met uitzondering van de beroemde Mevlana-moskee en diverse restaurants in Rotterdam, is de verering van Rumi in het stedelijke landschap van de stad van recente datum. Hoe kwamen deze twee invloedrijke denkers op een muur in Rotterdam-Noord terecht?

De muurschildering van Haraji

De herdenking van de 800ste geboortedag van de moslimfilosoof, dichter en mysticus Jalal al-Din Rumi in 2007 leidde tot de creatie van de muurschildering van ‘twee humanisten uit oost en west’ door de Iraans-Nederlandse kunstenaar Ahmad Haraji. Caro van der Pluim van het Centrum voor Beeldende Kunst Rotterdam (CBK), die Haraji vroeg om het schilderij te maken, legt in een interview uit 2008 uit dat Rumi en Erasmus uit twee sterk verschillende religieuze tradities en historische periodes komen. Maar volgens Van der Pluim hebben zij iets gemeen: zij gaven beiden blijk van een sterk verlangen naar religieuze tolerantie. Daarom past het portret van Rumi en Erasmus “heel goed in het Rotterdamse verlangen van vreedzame [sociale] integratie.” De creatie van de muurschildering houdt waarschijnlijk verband met de Turkse gemeenschap in Rotterdam en hun hoge waardering voor Rumi.

In hetzelfde interview legt Haraji uit waarom Rumi zo belangrijk is voor een stad als Rotterdam: “Rumi zei dat liefde als basis voor de wereld moet gelden. Hij heeft de vreedzaamste interpretatie van de islam. Ik vind het belangrijk dat deze kant van de islam ook wordt belicht” (Rietstra 2008).

Dit is ook de reden waarom Haraji onder en aan de linkerkant van de muurschildering in kalligrafische vorm een Perzisch ​​gedicht van Rumi heeft afgebeeld, waarvan de vertaling luidt:

Wij zijn gekomen om een ​​gevoel van verbondenheid te creëren,

Wij zijn niet gekomen om verdeeldheid te zaaien.

Zo worden Rumi en Erasmus gepresenteerd als twee humanisten uit ‘oost’ en ‘west’ die het belang van tolerantie en eenheid in de Rotterdamse multiculturele samenleving benadrukken.

Rumi’s poëzie op de muur in Rotterdam?

Hoewel deze verzen op die van Rumi lijken, zijn ze eigenlijk een variatie op het volgende couplet:

Ben je gekomen om een ​​gevoel van verbondenheid te creëren,

Of ben je gekomen om verdeeldheid te zaaien? (Rumi, Masnavi, II, 1755)

Dit is een couplet uit Rumi’s bekende verhaal over Mozes en de herder, een van de meest populaire verhalen uit Rumi’s Masnavi. Tegenwoordig is het alomtegenwoordig in bloemlezingen, op ‘Rumi-quote’-websites en omgezet in verschillende opera’s. In het verhaal presenteert Rumi de profeet Mozes als een orthodoxe theoloog die een eenvoudige en ongeletterde herder berispt omdat hij zijn liefde voor God op een te menselijke manier uitdrukt. Tijdens zijn gebed vraagt ​​de herder onder meer of hij ‘Gods haar mag kammen,’ ‘Zijn kleren mag wassen,’ en of hij God ‘melk mag komen brengen.’

Nadat Mozes het gebed van de herder heeft gehoord, berispt hij de herder omdat hij op zo’n simplistische manier met God heeft gesproken, noemt hem een ​​ongelovige en beveelt hem wat watten in zijn mond te stoppen zodat hij hopelijk zijn mond houdt. God hoort Mozes echter en vraagt aan Mozes waarom hij de herder heeft bekritiseerd. God benadrukt dat Hij niet geïnteresseerd is in de manier waarop mensen hun toewijding uiten zolang iemands intentie maar oprecht is. Op dat moment vraagt God aan Mozes: “Ben je gekomen om een ​​gevoel van verbondenheid te creëren, of ben je gekomen om verdeeldheid te zaaien?” Vervolgens legt God aan Mozes uit dat Hij elk mens een andere manier heeft gegeven om Hem te aanbidden, en dat iedereen andere woorden gebruikt om zijn of haar liefde voor God te uiten. Op deze manier leert Mozes dat oprechtheid belangrijker is dan de manier waarop iemand zijn of haar toewijding uitdrukt.

Mevlana Rumi Roterodamus?

Als we teruggaan naar de dichtregel op de muur in Rotterdam gebeurt er iets interessants. Terwijl God in het originele verhaal aan Mozes vraagt ​​of hij als profeet kwam om mensen te verenigen of verdeeldheid te zaaien, lijkt het op de muur in Rotterdam alsof Rumi en Erasmus een duidelijke boodschap van tolerantie uitdrukken: “Wij zijn gekomen om een ​​gevoel van verbondenheid te creëren, wij zijn niet gekomen om verdeeldheid te zaaien. ” Door het samenspel tussen tekst en beeld ontstaat een nieuw verhaal waarin Rumi en Erasmus worden gepresenteerd als twee humanisten uit ‘oost’ en ‘west’, een verhaal dat perfect past in het verlangen van de gemeente naar ‘vreedzame [sociale] integratie’.

Op deze manier worden twee kenmerken weggelaten. Ten eerste wordt vergeten dat deze woorden in het verhaal uitgesproken worden door God. Ten tweede werd Rumi voor de schepping van het verhaal van Mozes en de herder geïnspireerd door middeleeuwse debatten over islamitische vroomheid en de relatie tussen de mens en God. Terwijl Haraji in het interview zijn wens uitspreekt om Rumi’s ‘vreedzame interpretatie van de islam’ te laten zien, vraagt ​​men zich af wat er nog over is van de islamitische context van Rumi’s gedicht op de muur in Rotterdam. Op dezelfde manier wordt Erasmus vaak afgeschilderd als een seculiere denker wiens tolerante ideeën puur voortkomen uit humanistische principes, waarbij zijn christelijke invloeden vaak worden genegeerd.

Voor veel mensen biedt Rumi’s verhaal over Mozes en de herder een brede boodschap van tolerantie. In Rumi’s verhaal lees ik ook een duidelijke kritiek op het religieus dogmatisme die we ook in talloze andere verhalen van Rumi tegenkomen. Maar om Rumi’s poëzie, inclusief het verhaal van Mozes en de Herder, te begrijpen, denk ik dat het belangrijk is om te onderzoeken hoe dergelijke kritiek op religieus dogmatisme ontstaan is uit Rumi’s discussies met soefi’s, mystieke dichters, filosofen en orthodoxe theologen. Met andere woorden: hoe is dit verhaal voortgekomen uit de islamitische middeleeuwse traditie? De muurschildering aan de muur in Rotterdam Noord is een inspirerend kunstwerk dat ons in staat stelt over zulke vragen na te denken.

Maarten Holzapffel

Afbeelding bij blog: Rumi en Erasmus, Erasmustraat 137, Rotterdam.

Rietstra, Thomas, “Dubbelportret Erasmus en Mevlana Rūmī,” Filosofie Magazine, 12 August 2008, https://www.filosofie.nl/dubbelportret-erasmus-en-mevlana-Rūmī/.