Toerisme in ‘Magical Kenya’: een reis door de tijd?

‘Karibu Magical Kenya’, oftewel, welkom in magisch Kenia! Met deze slogan van het Kenya Tourism Board worden toeristen die aankomen op Jomo Kenyatta International Airport in de Keniaanse hoofdstad Nairobi verwelkomd. Op datzelfde vliegveld krijgen bezoekers enorme schilderijen voorgeschoteld die hen een voorproefje geven van wat hen te wachten staat zodra zij het vliegveld verlaten. De schilderingen laten panorama’s zien van prachtige natuur en cultuur. De uitgestrekte savanne rond Afrika’s hoogste berg, de Kilimanjaro. Prachtige dieren zoals leeuwen, hyena’s, zebra’s en giraffen. Tropische stranden en mangrovebossen. Maar ook de islamitische Swahili cultuur uit de kustregio van Kenia wordt afgebeeld, waar mensen zich verplaatsen met ezels en eenvoudige boten. Tenslotte worden ook Afrikaanse culturen in beeld gebracht, in de vorm van een Masai herder met zijn koeien en vrouwen in traditionele kledij.

Reis naar het verleden

Al deze zaken zijn inderdaad in Kenia te vinden. Maar minstens zo opvallend is wat deze schilderijen niet laten zien. Steden zoals Nairobi en Mombasa, waarin meer dan de helft van de Keniaanse bevolking leeft. Vervoersmiddelen zoals de matatu, de recent door China aangelegde SGR-trein en safari-jeeps met internationale toeristen die in grote getallen door de Keniaanse natuurparken scheuren. Of de religie van de meerderheid van de Keniaanse bevolking: het christendom.

In mijn optiek schetsen deze panoramaschilderingen een beeld van Afrika waarin het onaangetast is door interacties met de buitenwereld, technologische ontwikkelingen of historische gebeurtenissen, zoals bijvoorbeeld de sterke opkomst van het christendom tijdens de Britse koloniale tijd. Anders gezegd wordt een bezoek aan Kenia voorgesteld als een reis naar het verleden, naar een wereld vóór de moderniteit, vol ongerepte natuur en authentieke cultuur.

Ook de slogan ‘Magical Kenya’ sluit op dit frame aan. In de Europese antropologie en religiewetenschap is de term ‘magie’ lang geassocieerd met irrationaliteit. Vanuit dat idee werden de ‘magische’ praktijken van verre volken vaak als primitief, pre- of zelfs anti-modern gezien. De term werd in het verleden regelmatig gebruikt om de gebruiken en traditie(s) van Afrikanen te beschrijven. Op deze manier maakten Europese wetenschappers onderscheid tussen enerzijds de ‘magie’ van Afrikanen, die als achterhaald en primitief werd gezien, en anderzijds de ‘religie’ van de Europeanen, oftewel het christendom, die zij als (meer) beschaafd, rationeel en ontwikkeld zagen. Volgens religiewetenschapper David Chidester werden dergelijke wetenschappelijke theorieën over de veronderstelde primitiviteit van Afrikanen gebruikt om het Europese kolonialisme en evangelisatiewerk door missionarissen te rechtvaardigen. Op een vergelijkbare manier heeft de antropoloog Johannes Fabian het werk van eerdere antropologen bekritiseert, waarin zij ‘anderen’ en hun cultuur beschreven alsof zij afkomstig waren uit een ver verleden, in plaats van hen als gelijktijdig en gelijkwaardig te zien.

Achterhaald en primitief?

De eerdergenoemde panoramaschilderingen borduren in zekere zin op oude stereotypes over Afrika voort, omdat zij Kenia blijven presenteren als een plek waar de tijd heeft stilgestaan. Tegelijkertijd geven ze een draai aan stereotype beelden, door het verleden te romantiseren. De magie van Afrikaanse cultuur wordt namelijk niet langer gezien als iets dat vervangen moet worden door een koloniaal beschavingsoffensief, maar juist als iets unieks dat bewonderd en gewaardeerd kan worden door internationale toeristen. Deze herwaardering van Afrikaanse cultuur in de Keniaanse toeristische sector is opmerkelijk, omdat veel hedendaagse Keniaanse christenen en moslims zich blijven distantiëren van Afrikaanse tradities, omdat zij die zien als achterhaald en primitief.

In mijn nieuwe project onderzoek ik hoe mensen van de Giriama etnische groep in de kustregio van Kenia hun tradities verdedigen tegen zulke kritiek. Dit doen zij bijvoorbeeld door hun tradities als waardevolle kunst of erfgoed te presenteren aan een publiek van internationale toeristen. De vraag is of de slogan ‘Magical Kenya’ bijdraagt aan de pogingen van Giriama mensen om erkenning te krijgen voor hun tradities, die zij in het hier en nu willen praktiseren. Hoewel de slogan een herwaardering van Afrikaanse ‘cultuur en erfgoed’ mogelijk maakt, worden deze vaak nog steeds gepresenteerd als behorend tot het verleden. In mijn project wil ik dan ook onderzoeken of en hoe Giriama mensen zich kunnen ontworstelen aan oude koloniale frames, waarin Afrikaanse tradities keer op keer – door koloniale ambtenaren, missionarissen, religiewetenschappers, antropologen en toeristen – in het verleden worden geplaatst.

Erik Meinema is universitair docent religie en erfgoed aan de Universiteit Utrecht. Op dit moment werkt hij aan het onderzoeksproject ‘Kunst, Religie of Erfgoed? De Positie van Inheemse Afrikaanse Tradities in de Religieus Diverse Kustregio van Kenia’, dat wordt gefinancierd door NWO. Afbeelding: Jomo Kenyatta International Airport in de Keniaanse hoofdstad Nairobi (foto genomen door Erik Meinema).