De sacrale saxofonist: St. John Coltrane

De Amerikaanse jazz-saxofonist John Coltrane (1926-1967) staat bekend om zijn virtuositeit, zijn fabelachtige techniek, zijn grote improvisatievermogen en de enorme invloed die hij heeft gehad op de ontwikkeling van de jazz in de jaren 50 en 60. Als zodanig is het niet overdreven te stellen dat hij één van de belangrijkste jazzmuzikanten van de twintigste eeuw is geweest. Bij het grote publiek is echter minder bekend dat Coltrane ook een zeer religieus en spiritueel man was en dat via zijn muziek wilde verspreiden, wat hem in de ogen van sommige gelovigen een status heeft gegeven die de zojuist verschafte beschrijving nog ver te boven gaat.

Spirituele bewustwording

John William Coltrane groeide op in Hamlet, North Carolina, en Philadelphia, waar hij niet alleen de muziek, maar ook het (christelijk) geloof met de paplepel ingegoten kreeg. Allebei zijn grootvaders waren bijvoorbeeld dominee. In latere jaren bleven zijn muzikale talenten en interesse voor religie terugkomen: hij had grote successen met andere beroemde jazzmuzikanten als de trompettist Miles Davis (1926-1991) en de pianist Thelonious Monk (1917-1982). Tegelijkertijd trouwde hij in 1955 met Naima, die zich bekeerd had tot de islam en met wie hij een voorliefde voor religie deelde. Hoewel hij later van haar scheidde, zou hij in 1959 een compositie uitbrengen die naar haar vernoemd was.

Voordat het zover was ging Coltrane echter door een diep dal vanwege een drugsverslaving waar hij al jaren mee kampte. In 1957 wist hij deze te boven te komen en beleefde hij wat hij later zou omschrijven als een “spirituele bewustwording”. Dat kwam ook tot uiting in zijn muziek en dan vooral in het ruim een half uur durende “A Love Supreme“, dat hij in 1964 opnam en het jaar erop uitbracht. In de liner notes van dit album dankt Coltrane God uitvoerig voor zijn spirituele ervaring, waarvan hij zegt dat het hem een “rijker, voller, productiever leven” heeft gegeven. Ook geeft hij aan dat hij God gevraagd had hem “de middelen en het voorrecht te geven om anderen gelukkig te maken door muziek. Ik voel dat dit [aan mij] geschonken is door Zijn genade.” De titel “A Love Supreme” verwijst dan ook naar de opperste liefde die hij van God meende te hebben ontvangen. Toen Coltrane in 1966 in een interview werd gevraagd wat hij over tien jaar zou willen zijn antwoordde hij dan ook: “Een heilige”.

Coltrane als afspiegeling van God

Terwijl Coltrane steeds grotere hoogten bereikte – zowel artistiek als spiritueel – met zijn muziek, had er tegelijkertijd een andere ontwikkeling plaats. De Amerikaanse Franzo en Marina King, die in 1964 getrouwd waren en allebei van jazz hielden, trokken er in 1965 op uit om in San Francisco, waar zij woonden, een jazzclub te bezoeken. Hoewel ze bekend waren met de muziek van Coltrane en er niet erg van onder de indruk waren, was deze avond anders. Toen ze – vooraan in de zaal gezeten – de muziek van Coltrane, die die avond optrad, over zich heen lieten komen was dit niet slechts een muzikale, maar ook een spirituele ervaring. Zoals ze later in een documentaire hierover vertelden, geloven ze dat Coltrane via zijn saxofoon rechtstreeks tot hen sprak die avond, geïnspireerd door de Heilige Geest, en beschrijven deze ervaring als hun “geluidsdoop”.

Centraal in deze beleving van Coltranes muziek stond het spirituele “A Love Supreme”. Dit stuk bood de Kings naar eigen zeggen niet alleen een verbinding met God, maar – in een tijd waarin zwarte Amerikanen (zoals zij zelf) regelmatig aan geweld blootstonden – ook troost in moeilijke tijden. Later richtten ze dan ook een gemeenschap op waarin intensief naar Coltranes muziek geluisterd werd en de saxofonist vereerd werd als een afspiegeling van God zelf. Toen Coltrane in 1967 overleed, zochten de Kings aanvankelijk contact met zijn weduwe, Alice (“de vrouw van God”), die zelf ook sterk geïnteresseerd was in spiritualiteit en een tijd fungeerde als geestelijke verbinding tussen de Kings en haar overleden man.

De kerk van St. John William Coltrane

De Kings hadden in de jaren 70 al een eigen kerk opgericht ter ere van Coltrane, maar braken na verloop van tijd met Alice Coltrane vanwege meningsverschillen over hoe om te gaan met de spirituele erfenis van haar overleden man. Door deze onenigheid – Alice Coltrane deed hen onder andere een proces aan, maar trok dit later weer in – kwamen de Kings in contact met George Duncan Hinkson. Dit was een dominee uit de African Orthodox Church, een kleine christelijke denominatie van zwarte Amerikanen. Hij wilde wel met de Kings samenwerken, maar als christen kon hij niet accepteren dat Coltrane gelijkgesteld werd met God. Daarom stelde hij voor dat Coltrane als beschermheilige van de kerk zou fungeren. De Kings herinnerden zich het interview met Coltrane waarin hij aangaf dat hij later wel een heilige zou willen zijn, wat hen de ruimte gaf hierin mee te gaan. Zo was de kerk van St. John William Coltrane geboren.

Deze enigszins gematigde boodschap klinkt vandaag de dag ook door op de website van de kerk, waar staat dat het haar belangrijkste missie is om “zielen tot Christus te brengen”, wat niet vreemd is voor een kerk. Tegelijkertijd blijft het een bijzonder gemeente: men legt een zeer sterke nadruk op de persoon John Coltrane, schrijft goddelijke waarde toe aan het geluid van zijn opnames en spreekt over hem in zeer religieuze termen. Zo verwijst men naar de post-1957 Coltrane als “de opgestane Trane” en stelt men dat Coltrane “één werd met God door geluid”. Bovenal kent men echter een zeer grote rol toe aan zijn werken tijdens kerkdiensten. Op de eerste zondagen van de maand doet men bijvoorbeeld alle lichten uit en luistert men met gesloten ogen naar “A Love Supreme”.

Religie in ontwikkeling

Het is verleidelijk om het voorbeeld van de kerk van St. John William Coltrane slechts als een uitzondering te zien – wat het natuurlijk ook is. Tegelijkertijd vertelt deze kerk ons echter iets over hoe religie zich kan ontwikkelen: er vindt een spirituele ervaring plaats rondom een bepaalde persoon die als bijzonder wordt beschouwd. Dit leidt tot een opwekkingsbeweging onder een groep gelovigen die er echter nog niet helemaal over uit zijn hoe ze hiermee om moeten gaan. Geconfronteerd met meningsverschillen over de juiste weg vinden er afsplitsingen plaats. Als laatste is er een proces van institutionalisering, waarbij de scherpe randjes enigszins verdwijnen en de gemeenschap zijn weg vindt binnen breder gedeelde en meer algemeen geaccepteerde kaders.

Bovenstaande stappen van ontwikkeling gelden niet alleen voor de kerk van St. John William Coltrane in San Francisco, maar zijn ook doorlopen door andere religieuze bewegingen in de geschiedenis (en niet slechts binnen het christendom). Op die manier vertelt deze kerk ons niet alleen iets over de blijvende nalatenschap van wellicht de grootste saxofonist die de jazz ooit gekend heeft, maar ook over hoe nieuwe religieuze stromingen ontstaan, veranderen en opgenomen worden in een breder geheel. En mocht je dat allemaal niet interesseren, dan kun je altijd nog genieten van de muziek van John Coltrane, zoals ik dat ook heb gedaan tijdens het schrijven van deze blog post.

Joas Wagemakers is universitair hoofddocent Islam & Arabisch aan de afdeling Filosofie en Religiewetenschappen van de Universiteit Utrecht. Afbeelding: St. John Coltrane (copyright: www.coltranechurch.org/)